آیا یک ربات جایزه نوبل ادبیات را دریافت خواهد کرد؟

یادداشت|

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری ایرامکس ـ محمدمهدی سیدناصری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: ما در عصری زندگی می‌کنیم که در میان بسیاری از شرکت‌های رسانه‌ای، روند رو به رشدی وجود دارد که از ربات‌ها برای جایگزینی خبرنگاران انسانی و داستان‌گویان استفاده می‌کنند تا نه تنها به بررسی کلان داده‌ها بپردازند، بلکه به‌طور خودکار روایت‌ها را بدون دخالت انسان نیز بنویسند.

نوشتن با کیفیت نیاز به خلاقیت بالایی دارد. آیا می‌توانید روزی را تصور کنید که مشهورترین نویسندگان جهان، آنهایی که موفق به دریافت جوایزی مانند نوبل ادبی و پولیتزر می‎‌شوند، انسان نباشند و تنها از چند قطعه فلز و سیم تشکیل شده باشند، اما داستان‌هایشان به قدری زیبا نوشته شده باشد که از انسان‌ها جایزه دریافت کنند؟ بشر هر آن چیزی که درباره‌ آن قصه گفته و رویا بافته، سعی خود را کرده که به آن برسد و آن را محقق کند.

هنوز از انقلاب صنعتی چهارم مدت زمان طولانی نگذشته که بار دیگر تحت تأثیر پیشرفت بی‌سابقه و انفجار تکنولوژی، جهان وارد عصر جدید دیگری، به نام عصر هوش مصنوعی شده است. انقلابی نو معروف به چهارمین انقلاب صنعتی که بدون شک تحولات و دگرگونی‌های بی‌همتا و بنیادینی در سبک و روش زندگی انسان‌ها در پی‌داشته و خواهد داشت.

در دوگانگی تکنولوژی، امید از یک سو نگرانی از سوی دیگر، هوش مصنوعی امیداوری‌هایی با وسعت بی پایان توأم با تشویش و دغدغه‌های بی‌سابقه را به دنبال می‌آورد. تکنولوژی به خودی خود، نه خوب است و نه بد و آن چه که مهم است نحوه‌ی به کار بردن آن توسط انسان هاست این که آیا به نفع بشریت و یا مغایر و به ضرر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ در این جاست که جایگاه و اهمیت چارچوب گذاری نمود پیدا می‌کند.

در مورد این تکنولوژی جدید نیاز هست هر‌چه زودتر حد و مرز‌ها تعیین شده، مطابق با اصول و ارزش‌های بنیادی جوامع دموکراتیک به آن سمت و سو داده شود. گفته می‌شود چارچوب‌گذاری برای هوش مصنوعی یکی از ابر چالش‌های بزرگ عصر انفجار تکنولوژی بوده و تدارک آن از الویت‌هاست و حتی جنبه‌ فوری و اورژانسی دارد. تنها از این طریق می‌توان آن تعادل لازم میان آزادی تحقیق و نوآوری و استفاده از پتانسیل‌های قوی تکنولوژی یاد شده از یک سو و حمایت از ارزش‌های بنیادی مشترک جوامع دموکراتیک از سوی دیگر را به‌وجود آورد. هدف این است شرایط فراهم آمده، فضایی همراه با اعتماد و مسئولیت، که در آن هوش مصنوعی مطابق با ضوابط حقوق بشری به‌طور مسئولانه و شفاف مورد استفاده قرار گرفته شکل بگیرد.

چارچوب‌گذاری برای هوش مصنوعی یکی از ابر چالش‌های بزرگ عصر انفجار تکنولوژی بوده و تدارک آن از الویت‌هاست و حتی جنبه‌ فوری و اورژانسی دارد.

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که مقوله‌ هوش مصنوعی به چه میزان از اهمیت بالایی برخوردار است؟ میزان اهمیت و ارزش این موضوع را می‌توان در توجه رهبران بزرگ دولت‌ها و تمدن‌ها جستجو نمود. هوش مصنوعی یکی از گسترده‌ترین فناوری‌های مورد استفاده در دنیای دیجیتالی امروزی پس از انقلاب صنعتی چهارم است. این فناوری تقریبا در کلیه‌ زمینه‌ها موثر بوده و نقش مهمی را ایفا می‌نماید.

فناوری به سرعت در حال حرکت است و می‌توان گفت «هوش مصنوعی» عرصه‌ پهناور تلاقی بسیاری از دانش‌ها و علوم قدیم و جدید است. هوش مصنوعی چندین دهه است که مفهومی جذاب از داستان‌های علمی‌ـ تخیلی بوده است، اما محققان، این مفهوم را به واقعیت نزدیک کرده‌اند. البته بسیاری از افراد بشر تصور می‌کنند درصورت پیشرفته‌تر شدن هوش مصنوعی، ربات‌ها جایگزین انسان‌ها می‌شوند و در نتیجه انسان‌ها کار خود را از دست می‌دهند. اما می‌بایست گفت این فناوری نه تن‌ها نوع بشر را بیکار نمی‌کند، بلکه می‌تواند فرصت‌های شغلی بسیاری نیز ایجاد کرده و کیفیت کار و زندگی بشر را بالا ببرد.

در اینجا می‌بایست اشاره کنیم که تکنولوژی بیش از این‌که ماهیتی فناورانه داشته باشد، ماهیتی فرهنگی، اخلاقی و انسانی دارد. هوش مصنوعی از جمله علومی است که در دهه‌های گذشته پیشرفت‌های شگرفی را در علم به وجود آورده است و همین‌طور این پیشرفت‌ها به هیچ وجه به یک علم خاص محدود نیست، بلکه کلیه‌ی علوم را در برگرفته است. در واقع هوش مصنوعی دارای پتانسیل‌های بسیار زیادی جهت بهبود تصمیم‌گیری‌هاست، اما اجرای موفق این نوع از سیستم‌ها، علاوه بر توجه به اصول مورد نیاز برای هر سیستم اطلاعاتی، از جمله توجه به عوامل سازمانی، رفتاری، فرهنگی، مدیریتی، اقتصادی، آموزشی و فنی، مستلزم موارد دیگری است.

هوش مصنوعی هم همچون سایر دستاورد‌های تکنولوژی به مثابه شمشیری دو لبه است و همان‌گونه که بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف زندگی اعم از حوزه‌ی حمل و نقل و کنترل ترافیک یا حوزه‌های سلامت و فراهم شدن امکان جراحی از راه دور و با کمک دوربین‌های مدار بسته، اما گسترش کاربرد‌های هوش مصنوعی در سراسر جهان نگرانی‌هایی را هم در پی داشته است.

نگرانی از نقض حریم خصوصی افراد، به دست گرفتن کنترل انسان‌ها و در نهایت افزایش تبعیض و نابرابری‌های موجود به عبارت دیگر هوش مصنوعی همان‌طور که می‌تواند به‌عنوان ابزاری جهت توسعه و به‌خصوص توسعه‌ حقوق بشر محسوب شود به همان اندازه می‌تواند با نقض حریم خصوصی و نفوذ و حاکمیت مؤسسات بزرگ در زندگی مردم به سرکوب حقوق بشر منتهی شود در دنیای امروز که ربات‌ها اجسامی بی‌جان تلقی می‌شوند و جزء اموال انسان‌ها هستند، برخی از انسان‌ها به فکر افتاده‌اند با ربات‌ها همانند انسان برخورد کنند.

در دنیای امروز که ربات‌ها اجسامی بی‌جان تلقی می‌شوند و جزء اموال انسان‌ها هستند، برخی از انسان‌ها به فکر افتاده‌اند با ربات‌ها همانند انسان برخورد کنند.

اما به نظر می‌رسد در آینده و در زمانی که ربات‌ها هوشمند شوند، شاید مجبور شویم راجع به این مسئله تجدیدنظر کنیم. هم‌اکنون کمیته‌ای در پارلمان اروپا در حال بررسی برنامه‌هایی برای برخورد با ربات‌ها به‌عنوان «اشخاص الکترونیک» است. برخی از پیشنهاد‌های آنها شامل دادن حق مالکیت پول و دادوستد از طریق آن، داشتن حق انحصاری انتشار تولیدات خود و دریافت مزایای بازنشستگی از صاحبانشان می‌شود. نظرتان چیست؟ آیا دادن حق و حقوق به ربات‌ها واقعاً قریب‌الوقوع است؟ همه ما در دنیای امروز کم و بیش با هوش مصنوعی سر و کار داشته‌ایم و گوشی‌های تلفن همراه هوشمند و عضویت در اپلیکیشن‌هایی همچون؛ اینستاگرام و فیس‌بوک یا گشت زدن در سایت‌های مختلف ارائه‌کننده‌ کالا و خدمات به نوعی ما را در گستره‌ی دید هوش مصنوعی قرار می‌دهد با وجود این شاید این مفهوم تازه کمی برایمان غریب باشد.

همین مسئله هم می‌تواند چالش‌های حقوقی متعددی را پیرامون این مفهوم تازه برایمان ایجاد کند؛ نگرانی‌ای که کشور‌های اروپایی را بر آن داشته تا برای این تکنولوژی تازه چارچوب‌ها و خط قرمز‌های اخلاقی تدوین کنند. در حال حاضر این واقعیت مطرح است که نقش هوش مصنوعی هر روز در زندگی ما بیشتر و بیشتر می‌شود. شروع توسعه‌ی این تکنولوژی در واقع به زمان‌های پیش‌تر بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی در دهه‌ی ۵۰ میلادی که دانشگاه دارتموث در ایالات متحده یک پروژه‌ی تحقیقات تابستانی را به هوش مصنوعی اختصاص داد. ریشه‌های هوش مصنوعی را حتی می‌توان در عمق بیشتری از تاریخ و در فعالیت‌های آلن نیوئل، هربرت ای. سیمون و آلن تورینگ نیز جستجو نمود.

یکی از اولین اسنادی که در آن به وجود آمدن ماشین‌های هوشمند پیش‌بینی شده است، آزمون مشهور تورینگ است که در دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی توسط او در مقاله‌ای مطرح شد. با این‌حال، موضوع هوش مصنوعی تا پیش از معرفی شدن سوپرکامپیوتر «دیپ بلو» توسط کمپانی IBM هنوز توجه جهانیان را به خود جلب نکرده بود. الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای سال‌های متمادی در دیتاسنتر‌ها و کامپیوتر‌های بزرگ استفاده شدند ولی حضور آنها در حوزه‌ی لوازم الکترونیک مصرفی به سال‌های اخیر بازمی‌گردد. آلن تورینگ در دهه ۱۹۵۰ میلادی در جمله‌ای گفت: «پیشنهاد می‌کنم این پرسش بررسی شود که آیا ماشین‌ها می‌توانند فکر کنند؟»

آیا می‌توانید روزی را تصور کنید که مشهورترین نویسندگان جهان، آنهایی که موفق به دریافت جوایزی مانند نوبل ادبی و پولیتزر می‎‌شوند، انسان نباشند و تنها از چند قطعه فلز و سیم تشکیل شده باشند، اما داستان‌هایشان به قدری زیبا نوشته شده باشد که از انسان‌ها جایزه دریافت کنند؟ چند دهه است که موضوع انجام کار‌های انسانی توسط ربات‌ها به جای انسان‌ها در دنیای فناوری و دیجیتال عمیقاً رسوخ کرده و فناوران روز‌به‌روز به دنبال گستردگی آن هستند؛ اما آیا روزی فرا می‌رسد که این ربات‌ها به جای انسان‌ها و یا شاید بهتر از انسان‌ها داستان بنویسند و ما به آنها جایزه بدهیم؟ اما آنچنان که کارشناسان عنوان می‌کنند، آینده‌ هوش مصنوعی بسیار از این فراتر خواهد رفت. یک نظرسنجی که توسط موسسه‌ Future of Humanity در دانشگاه آکسفورد درباره‌ی دستاورد‌های هوش مصنوعی و توانایی‌هایش در آینده انجام شد نشان داد کارشناسان پیش‌بینی‌های جالبی درباره‌ی آینده‌ هوش مصنوعی دارند.

از نظر کارشناسان، نوشتن مقاله‌ حرفه‌ای توسط هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۶، راننده‌های خودکار کامیون در سال ۲۰۲۷ میلادی، ظهور هوش مصنوعی با قابلیت‌های خرده‌فروشی، نوشتن کتاب و انجام عمل جراحی در سال‌های ۲۰۳۱ و ۲۰۴۹ و ۲۰۵۳ میلادی حتمی است. اما یک نکته را نباید فراموش کنیم که؛ خلاقیت تنها چیزی است که امکان ندارد بتوان آن را در چیزی مصنوعی دمید و خوشبختانه خلاقیت به راحتی توسط ربات‌ها تولید نمی‌شود! همچنین کاربران، محتوای ایجاد شده توسط یک ربات را نمی‌پذیرند، زیرا این باور وجود دارد که ربات‌ها نمی‌توانند به‌طور مؤثر با انسان‌ها در یک سطح احساسی ارتباط برقرار کنند؛ مثلاً نمی‌توان کاری همچون، جورج اورل، سینوهه، مثنوی، دیوان حافظ و یا حتی شازده کوچولو را به الگوریتم‌ها و داده‌های باینری سپرد.

یک نکته را نباید فراموش کنیم که؛ خلاقیت تنها چیزی است که امکان ندارد بتوان آن را در چیزی مصنوعی دمید و خوشبختانه خلاقیت به راحتی توسط ربات‌ها تولید نمی‌شود!

یکی از عواملی که تصور ربات‌های نویسنده را دور از ذهن می‌کند این است که هنوز اکثریت قریب‌به‌اتفاق آنها هنوز نمی‌توانند در سطحی یکسان با نویسندگان انسانی کار کنند. به عنوان مثال؛ فیس‌بوک پروژه‌ زبان برنامه‌نویسی هوش مصنوعی را متوقف کرده است، زیرا نمی‌توانست به‌طور مؤثر از زبان طبیعی بهره ببرد. اما پیشرفت‌های هوش مصنوعی و جایگزینی آنها در مشاغل همچنان نگران‌کننده است. در واقع برنامه‌نویسان می‌توانند خلاقیت را در عمل ایجاد کرده و آن را هدایت کنند.

در سال ۲۰۱۱ میلادی دانشجویی در دانشگاه دوک، الگوریتمی برای تشریح اشعار به اجزای کوچک‌تر توسعه داد و اشعاری به صورت خودکار تولید نمود. یکی از آنها حتی توسط مجله‌ی ادبی دوک، نیز پذیرفته شد. بدین‌ترتیب این دانشجو تست تورینگ را با پذیرش اثر هوش مصنوعی خود به عنوان کار یک انسان با موفقیت پشت سر گذاشت.

البته جهان متفاوتی میان یک شعر نُه خطی و یک مقاله‌ طولانی در مجله نیویورک تایمز وجود دارد. با این‌حال، این اتفاق، نقطه‌ عطف مهمی است. اما امروزه هوش مصنوعی اشعار، آهنگ‌ها و حتی فیلم‌های کوتاه را نوشته‌اند و نظرات ارسالی آنها در فضای مجازی از طرف کاربران امتیازات بالایی نیز دریافت کرده است، اما خوشبختانه سال‌هاست غالب مردم بر این باورند که خلاقیت ماورای دستیابی ماشین‌هاست.

پروژه‌ای که ایلان ماسک باعنوان (GPT۲) رونمایی کرد، با بررسی حدود ۴۰ گیگ صفحه وب انجام شده بود و در رونمایی نخست، خط اول رمان ۱۹۸۴ جورج اورل را به دستگاه دادند و از آن خواستند که ادامه‌ی داستان را بنویسد که اثر جالبی از آب درنیامد؛ اما باعث گردید که محققان و برنامه‌نویسان اهل چک در سال ۲۰۲۰ صدمین سالی که واژه‌ی روبات به عنوان آدم مصنوعی استفاده شد، نمایشنامه‌ای نوشتند که در فوریه ۲۰۲۱ میلادی اجرا شد.

در نتیجه می‌توان گفت افراد بشر وارد عصر جدیدی شده‌اند، عصری که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آنها در تمام ابعاد زندگی، جامعه‌ بشری را با تغییراتی بی‌سابقه مواجه کرده است؛ تا جایی که فعالیت‌های روزمره، وظایف شغلی، آموزش و پرورش کودکان و … چنان دگرگون شده‌اند که بشر آن را در هیچ برهه‌ای از زمان تجربه نکرده است و این تغییرات آن‌قدر با زندگی او عجین شده‌اند که انتظار تغییر آن هم دور از ذهن می‌نماید. با وجود این که هیچ‌کس نمی‌تواند این واقعیت را انکار نماید که خلاقیت به راحتی توسط ربات‌ها تولید نمی‌شود و این نمی‌تواند دلیل نگرانی انسان‌ها باشد، اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بعید نیست انسان باتوجه به خلاقیتی که در وجودش به ودیعه گذاشته شده، بتواند بازآفرینی را در ربات‌ها لحاظ کرده و این ساخته‌های دست بشر را هوشمند و توانمندتر به جهان ارائه کند.