نرمی استخوان چیست؟ دلایل و درمان بیماری راشیتیسم

نرمی استخوان چیست؟ دلایل و درمان بیماری راشیتیسم

نرمی استخوان چیست و درمان نرمی استخوان چقدر طول میکشد؟ نرمی استخوان یا راشیتیسم یک بیماری متابولیک استخوان است که در اثر کمبود مواد معدنی به ویژه ویتامین D کلسیم یا فسفات در کودکان و نوزادان در حال رشد رخ می دهد. این کمبود مواد معدنی منجر به اختلال در معدنی شدن استخوان ها و در نتیجه نرم و ضعیف شدن آن ها می شود. در واقع استخوان ها به اندازه کافی سخت و محکم نمی شوند تا بتوانند وزن بدن را تحمل کنند و ساختار طبیعی خود را حفظ نمایند. راشیتیسم معادل کودکی بیماری استئومالاسی در بزرگسالان است با این تفاوت که راشیتیسم بر صفحات رشد استخوانی کودکان تأثیر می گذارد و می تواند منجر به تغییر شکل دائمی استخوان ها شود.

دلایل اصلی نرمی استخوان (راشیتیسم)

نرمی استخوان (راشیتیسم) عمدتاً به دلیل کمبود ویتامین D ایجاد می شود اما عوامل دیگری نیز می توانند در بروز آن نقش داشته باشند. درک این دلایل برای پیشگیری و درمان مؤثر بیماری بسیار حائز اهمیت است.

۱. کمبود ویتامین D

ویتامین D نقش حیاتی در جذب کلسیم و فسفر از روده دارد مواد معدنی ضروری برای ساخت و حفظ استخوان های قوی. بدن انسان می تواند ویتامین D را به دو طریق اصلی تأمین کند :

• قرار گرفتن در معرض نور خورشید : پوست انسان در هنگام قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش B (UVB) خورشید ویتامین D تولید می کند. با این حال میزان تولید ویتامین D به عوامل متعددی از جمله زمان روز فصل عرض جغرافیایی رنگ پوست استفاده از کرم ضد آفتاب و میزان آلودگی هوا بستگی دارد.
• دریافت از طریق رژیم غذایی : ویتامین D به طور طبیعی در برخی غذاها مانند ماهی های چرب (مانند سالمون ماهی خال مخالی و ساردین) زرده تخم مرغ جگر گاو و روغن کبد ماهی یافت می شود. همچنین برخی غذاها مانند شیر غلات صبحانه و آب میوه ها با ویتامین D غنی سازی می شوند.

کمبود ویتامین D می تواند به دلایل مختلفی رخ دهد :

• عدم قرارگیری کافی در معرض نور خورشید : نوزادان و کودکانی که به مدت طولانی در داخل خانه نگهداری می شوند یا لباس های پوشیده دارند که مانع از رسیدن نور خورشید به پوستشان می شود در معرض خطر کمبود ویتامین D قرار دارند. همچنین افراد با پوست تیره به دلیل وجود ملانین بیشتر در پوستشان به زمان بیشتری برای تولید ویتامین D در معرض نور خورشید نیاز دارند.
• رژیم غذایی فقیر از ویتامین D : کودکانی که رژیم غذایی متنوع و متعادلی ندارند و به اندازه کافی غذاهای حاوی ویتامین D مصرف نمی کنند ممکن است دچار کمبود این ویتامین شوند. این مسئله به ویژه در نوزادانی که فقط با شیر مادر تغذیه می شوند و مادرانشان نیز کمبود ویتامین D دارند شایع تر است. شیر مادر به طور طبیعی ویتامین D کمی دارد.
• اختلال در جذب ویتامین D : برخی بیماری های گوارشی مانند بیماری سلیاک بیماری کرون فیبروز سیستیک و بیماری های کبدی و کلیوی می توانند باعث اختلال در جذب ویتامین D از روده شوند و خطر ابتلا به راشیتیسم را افزایش دهند.

۲. کمبود کلسیم

کلسیم یکی دیگر از مواد معدنی ضروری برای ساخت و استحکام استخوان ها است. کمبود کلسیم اگرچه کمتر از کمبود ویتامین D باعث راشیتیسم می شود اما می تواند در بروز آن نقش داشته باشد. دلایل کمبود کلسیم عبارتند از :

• دریافت ناکافی کلسیم از رژیم غذایی : کودکانی که به اندازه کافی غذاهای غنی از کلسیم مانند لبنیات سبزیجات برگ سبز تیره ماهی های کنسرو شده با استخوان و غذاهای غنی شده با کلسیم مصرف نمی کنند ممکن است دچار کمبود کلسیم شوند.
• اختلال در جذب کلسیم : برخی بیماری های گوارشی و همچنین کمبود ویتامین D می توانند باعث اختلال در جذب کلسیم از روده شوند.

۳. کمبود فسفات

فسفات نیز مانند کلسیم و ویتامین D برای معدنی شدن استخوان ها ضروری است. کمبود فسفات به ندرت به تنهایی باعث راشیتیسم می شود اما در برخی موارد می تواند نقش داشته باشد به ویژه در شرایطی مانند :

• راشیتیسم هیپوفسفاتمیک خانوادگی : یک اختلال ژنتیکی نادر که باعث دفع بیش از حد فسفات از طریق کلیه ها می شود و منجر به کمبود فسفات در بدن و در نتیجه راشیتیسم می گردد.
• مصرف داروهای خاص : برخی داروها مانند آنتی اسیدهای حاوی آلومینیوم می توانند جذب فسفات را مختل کنند.

۴. سایر عوامل خطر

علاوه بر کمبود ویتامین D کلسیم و فسفات عوامل دیگری نیز می توانند خطر ابتلا به راشیتیسم را افزایش دهند :

• نوزادان نارس : نوزادان نارس ذخایر کمتری از ویتامین D و کلسیم در بدن دارند و بیشتر در معرض خطر کمبود این مواد مغذی قرار دارند.
• نوزادان با وزن کم هنگام تولد : این نوزادان نیز مشابه نوزادان نارس در معرض خطر بیشتری هستند.
• نوزادانی که فقط با شیر مادر تغذیه می شوند : شیر مادر به طور طبیعی ویتامین D کمی دارد. بنابراین نوزادانی که فقط با شیر مادر تغذیه می شوند به ویژه اگر مادرشان کمبود ویتامین D داشته باشد در معرض خطر کمبود ویتامین D و راشیتیسم قرار دارند.
• رنگ پوست تیره : افراد با پوست تیره به دلیل وجود ملانین بیشتر در پوستشان به زمان بیشتری برای تولید ویتامین D در معرض نور خورشید نیاز دارند و بنابراین بیشتر در معرض خطر کمبود ویتامین D قرار دارند.
• برخی بیماری های پزشکی : بیماری های کبدی کلیوی سلیاک فیبروز سیستیک و سایر بیماری های گوارشی می توانند باعث اختلال در جذب ویتامین D کلسیم یا فسفات شوند و خطر ابتلا به راشیتیسم را افزایش دهند.
• مصرف برخی داروها : داروهایی مانند داروهای ضد تشنج و برخی داروهای ایدز می توانند متابولیسم ویتامین D را مختل کنند.

علائم و نشانه های نرمی استخوان (راشیتیسم)

علائم و نشانه های راشیتیسم بسته به شدت کمبود مواد معدنی و سن کودک می تواند متفاوت باشد. در مراحل اولیه ممکن است علائم خفیف و غیر اختصاصی باشند و به تدریج با پیشرفت بیماری آشکارتر شوند.

علائم اولیه

• بی قراری و تحریک پذیری : کودک ممکن است بی قرار بدخلق و به راحتی تحریک پذیر باشد.
• ضعف عضلانی : کودک ممکن است دچار ضعف عضلانی شود و در انجام حرکات ظریف و درشت دچار مشکل شود. این ضعف عضلانی می تواند باعث تأخیر در رسیدن به نقاط عطف رشدی مانند نشستن خزیدن و راه رفتن شود.
• درد استخوان : کودک ممکن است از درد استخوان شکایت کند به ویژه در پاها لگن و ستون فقرات. این درد ممکن است هنگام لمس استخوان ها یا هنگام حرکت تشدید شود.
• تأخیر در رشد : رشد کودک ممکن است کندتر از حد معمول باشد و قد و وزن او نسبت به همسالانش کمتر باشد.
• تعریق بیش از حد سر : به خصوص در نوزادان تعریق بیش از حد سر به ویژه هنگام شیر خوردن یا خوابیدن ممکن است یکی از علائم اولیه راشیتیسم باشد.
• نرمی جمجمه (کرانیوتابس) : در نوزادان استخوان های جمجمه ممکن است نرم و نازک شوند و هنگام لمس احساس “تخته پینگ پنگ” ایجاد شود. این علامت معمولاً در نوزادان زیر ۶ ماه دیده می شود.
• تأخیر در بسته شدن فونتانل ها (ملاج ها) : فونتانل ها فضاهای نرم بین استخوان های جمجمه در نوزادان هستند که به طور طبیعی با گذشت زمان بسته می شوند. در کودکان مبتلا به راشیتیسم بسته شدن فونتانل ها ممکن است به تأخیر بیفتد.

علائم پیشرفته

با پیشرفت راشیتیسم و تشدید کمبود مواد معدنی علائم و نشانه های زیر ممکن است ظاهر شوند :

• تغییر شکل استخوان ها :
• پاهای پرانتزی (ژنو واروم) : شایع ترین تغییر شکل استخوانی در راشیتیسم خم شدن استخوان های پا به بیرون است که باعث پرانتزی شدن پاها می شود.
• زانوی ضربدری (ژنو والگوم) : در برخی موارد استخوان های پا به سمت داخل خم می شوند و باعث زانوی ضربدری می شوند.
• قفسه سینه کبوتری : جناغ سینه به سمت بیرون برجسته می شود و قفسه سینه را شبیه سینه کبوتر می کند.
• تسبیح راشیتیسمی (Rosary Rachitic) : برجستگی هایی در محل اتصال دنده ها به غضروف دنده ای ایجاد می شود که در لمس شبیه تسبیح است.
• پهنای مچ دست و پا : انتهای استخوان های مچ دست و پا پهن و ضخیم می شوند.
• انحنای ستون فقرات (اسکولیوز یا کیفوز) : در موارد شدید ستون فقرات ممکن است دچار انحنا شود.
• ناهنجاری های لگن : لگن ممکن است تغییر شکل دهد و در دختران در بزرگسالی باعث مشکلات زایمان شود.
• مشکلات دندانی :
• تأخیر در رویش دندان ها : رویش دندان ها ممکن است به تأخیر بیفتد.
• مینای دندان ضعیف : مینای دندان ممکن است ضعیف و مستعد پوسیدگی باشد.
• تشکیل ناقص مینای دندان : مینای دندان ممکن است به طور کامل تشکیل نشود و لکه دار یا حفره دار شود.
• تشنج های هیپوکلسمیک : در موارد شدید کمبود کلسیم کودک ممکن است دچار تشنج های ناشی از کاهش سطح کلسیم خون شود.
• کاردیومیوپاتی دیلاته (بیماری عضله قلب) : در موارد بسیار نادر و شدید راشیتیسم می تواند منجر به ضعف عضله قلب شود.
• افزایش خطر شکستگی استخوان : استخوان های نرم و ضعیف بیشتر در معرض شکستگی قرار دارند.

تشخیص نرمی استخوان (راشیتیسم)

تشخیص راشیتیسم معمولاً بر اساس ترکیبی از معاینه فیزیکی سابقه پزشکی آزمایش های خون و تصویربرداری انجام می شود.

۱. معاینه فیزیکی

پزشک با معاینه فیزیکی کودک علائم و نشانه های راشیتیسم را بررسی می کند. این معاینه شامل موارد زیر است :

• بررسی شکل استخوان ها : پزشک به دنبال تغییر شکل استخوان ها مانند پاهای پرانتزی زانوی ضربدری قفسه سینه کبوتری تسبیح راشیتیسمی و پهنای مچ دست و پا می گردد.
• لمس استخوان ها : پزشک با لمس استخوان ها نرمی و حساسیت آن ها را بررسی می کند.
• بررسی نقاط عطف رشدی : پزشک رشد کودک را با نمودارهای رشد استاندارد مقایسه می کند و تأخیر در رسیدن به نقاط عطف رشدی مانند نشستن خزیدن و راه رفتن را بررسی می کند.
• بررسی دندان ها : پزشک دندان های کودک را از نظر تأخیر در رویش مینای دندان ضعیف و سایر مشکلات دندانی بررسی می کند.

۲. سابقه پزشکی

پزشک در مورد سابقه پزشکی کودک و خانواده اش سؤالاتی می پرسد از جمله :

• رژیم غذایی : پزشک در مورد رژیم غذایی کودک مصرف شیر مادر یا شیر خشک غنی شده با ویتامین D و مصرف غذاهای حاوی ویتامین D و کلسیم سؤال می کند.
• قرار گرفتن در معرض نور خورشید : پزشک در مورد میزان قرار گرفتن کودک در معرض نور خورشید استفاده از کرم ضد آفتاب و پوشش بدن کودک در هنگام خروج از منزل سؤال می کند.
• سابقه بیماری های زمینه ای : پزشک در مورد سابقه بیماری های گوارشی کبدی کلیوی و سایر بیماری هایی که می توانند جذب ویتامین D کلسیم یا فسفات را مختل کنند سؤال می کند.
• سابقه خانوادگی راشیتیسم یا سایر بیماری های استخوانی : پزشک در مورد سابقه خانوادگی راشیتیسم یا سایر بیماری های استخوانی سؤال می کند.

۳. آزمایش های خون

آزمایش های خون برای اندازه گیری سطح ویتامین D کلسیم فسفات و آلکالین فسفاتاز (ALP) در خون انجام می شوند. نتایج این آزمایش ها به تشخیص راشیتیسم و تعیین شدت آن کمک می کنند.

• سطح ویتامین D : سطح پایین ویتامین D در خون مهم ترین یافته آزمایشگاهی در راشیتیسم است. سطح مطلوب ویتامین D معمولاً بالای ۲۰ نانوگرم در میلی لیتر (۵۰ نانومول در لیتر) در نظر گرفته می شود.
• سطح کلسیم و فسفات : سطح کلسیم و فسفات خون ممکن است در راشیتیسم کاهش یابد اما این یافته همیشه وجود ندارد.
• آلکالین فسفاتاز (ALP) : آلکالین فسفاتاز یک آنزیم است که در سلول های استخوان ساز (استئوبلاست ها) تولید می شود. در راشیتیسم سطح ALP خون معمولاً افزایش می یابد زیرا استئوبلاست ها برای جبران کمبود مواد معدنی و تلاش برای ساخت استخوان فعالیت بیشتری انجام می دهند.

۴. تصویربرداری

تصویربرداری با اشعه ایکس از استخوان ها به ویژه مچ دست زانو و مچ پا می تواند به تشخیص راشیتیسم و ارزیابی شدت تغییر شکل استخوان ها کمک کند. در رادیوگرافی کودکان مبتلا به راشیتیسم موارد زیر ممکن است مشاهده شود :

• نرمی استخوان ها : استخوان ها ممکن است نازک تر و کم تراکم تر از حد معمول به نظر برسند.
• پهنای صفحات رشد : صفحات رشد استخوانی (مناطقی که استخوان ها در آن رشد می کنند) ممکن است پهن تر و نامنظم تر از حد معمول باشند.
• شکل فنجانی انتهای استخوان ها : انتهای استخوان های بلند ممکن است شکل فنجانی پیدا کنند.
• شکستگی های مویی : در موارد شدید ممکن است شکستگی های مویی در استخوان ها دیده شود.

در موارد نادر ممکن است اسکن تراکم استخوان (DEXA) برای اندازه گیری تراکم استخوان و رد سایر بیماری های استخوانی انجام شود.

روش های درمانی نرمی استخوان (راشیتیسم)

هدف اصلی درمان راشیتیسم جبران کمبود مواد معدنی به ویژه ویتامین D کلسیم و فسفات و ترمیم استخوان های نرم و ضعیف است. روش های درمانی بسته به علت و شدت راشیتیسم متفاوت است.

۱. درمان دارویی

• مکمل ویتامین D : درمان اصلی راشیتیسم تجویز مکمل ویتامین D است. نوع دوز و مدت زمان مصرف مکمل ویتامین D توسط پزشک بر اساس سن وزن شدت کمبود و سایر شرایط کودک تعیین می شود. معمولاً از ویتامین D۳ (کوله کلسیفرول) به صورت قطره خوراکی یا آمپول تزریقی استفاده می شود.
• مکمل کلسیم : در صورت وجود کمبود کلسیم مکمل کلسیم نیز تجویز می شود. دوز و نوع مکمل کلسیم نیز توسط پزشک تعیین می گردد.
• مکمل فسفات : در موارد نادر راشیتیسم ناشی از کمبود فسفات مکمل فسفات تجویز می شود. این مکمل معمولاً در راشیتیسم هیپوفسفاتمیک خانوادگی استفاده می شود.
• درمان بیماری های زمینه ای : اگر راشیتیسم ناشی از یک بیماری زمینه ای مانند بیماری سلیاک یا بیماری های کبدی و کلیوی باشد درمان بیماری زمینه ای نیز ضروری است.

۲. درمان پزشکی و بالینی

• بریس یا ارتز : در مواردی که تغییر شکل استخوان ها شدید باشد ممکن است از بریس یا ارتز برای کمک به اصلاح تدریجی تغییر شکل استفاده شود. بریس ها به حمایت از استخوان ها و هدایت رشد آن ها به شکل صحیح کمک می کنند.
• جراحی : در موارد نادر و شدید تغییر شکل استخوان ها که با درمان های غیرجراحی قابل اصلاح نباشند ممکن است جراحی برای اصلاح تغییر شکل استخوان ها و بهبود عملکرد اندام ها لازم باشد.

۳. راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی

• قرار گرفتن در معرض نور خورشید : قرار گرفتن روزانه در معرض نور خورشید به مدت ۱۰-۱۵ دقیقه (بدون استفاده از کرم ضد آفتاب و در معرض قرار دادن پوست دست ها و صورت) می تواند به تولید ویتامین D در بدن کمک کند. با این حال باید توجه داشت که قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور خورشید خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش می دهد. توصیه می شود در ساعات اوج تابش آفتاب (بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعد از ظهر) از قرار گرفتن طولانی مدت در معرض نور خورشید خودداری شود و از روش های محافظت از پوست مانند استفاده از کرم ضد آفتاب و لباس های محافظ استفاده گردد.
• رژیم غذایی غنی از ویتامین D و کلسیم : مصرف غذاهای غنی از ویتامین D و کلسیم مانند ماهی های چرب زرده تخم مرغ جگر شیر و لبنیات غنی شده با ویتامین D سبزیجات برگ سبز تیره و غذاهای غنی شده با کلسیم توصیه می شود.
• شیردهی با شیر مادر و مکمل ویتامین D : شیر مادر بهترین غذا برای نوزادان است اما به طور طبیعی ویتامین D کمی دارد. به تمام نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند توصیه می شود از بدو تولد مکمل ویتامین D دریافت کنند. مادران شیرده نیز باید از دریافت کافی ویتامین D از طریق رژیم غذایی یا مکمل اطمینان حاصل کنند.
• شیر خشک غنی شده با ویتامین D : شیر خشک های تجاری معمولاً با ویتامین D غنی سازی می شوند. نوزادانی که با شیر خشک تغذیه می شوند معمولاً نیازی به مکمل ویتامین D ندارند مگر اینکه مقدار شیر خشک مصرفی آن ها کمتر از حد توصیه شده باشد.

پیشگیری از نرمی استخوان (راشیتیسم)

پیشگیری از راشیتیسم بسیار مهم تر و آسان تر از درمان آن است. اقدامات پیشگیرانه شامل موارد زیر است :

• مصرف مکمل ویتامین D در دوران بارداری و شیردهی : مادران باردار و شیرده باید از دریافت کافی ویتامین D از طریق رژیم غذایی یا مکمل اطمینان حاصل کنند. مصرف مکمل ویتامین D در دوران بارداری می تواند ذخایر ویتامین D نوزاد را افزایش دهد و خطر ابتلا به راشیتیسم را کاهش دهد.
• مصرف مکمل ویتامین D برای نوزادان و کودکان : به تمام نوزادان به ویژه نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند توصیه می شود از بدو تولد مکمل ویتامین D دریافت کنند. دوز توصیه شده روزانه ویتامین D برای نوزادان و کودکان معمولاً ۴۰۰ واحد بین المللی (IU) است.
• تغذیه مناسب و متنوع : کودکان باید رژیم غذایی متنوع و متعادلی داشته باشند که شامل غذاهای غنی از ویتامین D و کلسیم باشد.
• قرار گرفتن در معرض نور خورشید به میزان کافی : کودکان باید روزانه به میزان کافی در معرض نور خورشید قرار بگیرند البته با رعایت نکات ایمنی و محافظت از پوست در برابر آفتاب سوختگی.
• غربالگری و تشخیص زودهنگام : انجام معاینات منظم کودکان توسط پزشک و توجه به علائم و نشانه های اولیه راشیتیسم می تواند به تشخیص زودهنگام بیماری و شروع درمان به موقع کمک کند.

نتیجه گیری علمی و کاربردی

نرمی استخوان (راشیتیسم) یک بیماری قابل پیشگیری و درمان است که ناشی از کمبود مواد معدنی به ویژه ویتامین D کلسیم و فسفات در کودکان در حال رشد است. تشخیص زودهنگام و درمان به موقع راشیتیسم می تواند از بروز عوارض جدی مانند تغییر شکل استخوان ها ضعف عضلانی و تأخیر در رشد جلوگیری کند.

پیشگیری از راشیتیسم از طریق مصرف مکمل ویتامین D در دوران بارداری و شیردهی مصرف مکمل ویتامین D برای نوزادان و کودکان تغذیه مناسب و متنوع و قرار گرفتن در معرض نور خورشید به میزان کافی امکان پذیر است.

والدین و مراقبین کودکان باید به علائم و نشانه های راشیتیسم توجه داشته باشند و در صورت مشاهده هرگونه علامت مشکوک به پزشک مراجعه کنند. پزشکان و متخصصان بهداشت نیز نقش مهمی در آموزش والدین در مورد پیشگیری از راشیتیسم غربالگری و تشخیص زودهنگام بیماری و ارائه درمان مناسب دارند.

پرسش های متداول (FAQ)

۱. آیا نرمی استخوان (راشیتیسم) فقط در کودکان رخ می دهد؟

بله راشیتیسم به طور خاص در کودکان و نوزادان در حال رشد رخ می دهد زیرا صفحات رشد استخوانی آن ها هنوز باز است. در بزرگسالان کمبود ویتامین D و مواد معدنی مشابه می تواند منجر به بیماری دیگری به نام استئومالاسی شود که علائم مشابهی مانند درد استخوان و ضعف عضلانی دارد اما تغییر شکل استخوان ها در استئومالاسی به اندازه راشیتیسم شدید نیست زیرا رشد استخوان ها در بزرگسالان متوقف شده است.

۲. چه میزان قرار گرفتن در معرض نور خورشید برای پیشگیری از راشیتیسم کافی است؟

میزان قرار گرفتن در معرض نور خورشید مورد نیاز برای تولید ویتامین D کافی به عوامل متعددی از جمله رنگ پوست فصل زمان روز و عرض جغرافیایی بستگی دارد. به طور کلی قرار گرفتن در معرض نور خورشید به مدت ۱۰-۱۵ دقیقه در روز در معرض قرار دادن پوست دست ها و صورت معمولاً برای اکثر افراد کافی است. با این حال توصیه می شود در مورد میزان دقیق قرار گرفتن در معرض نور خورشید و نکات ایمنی با پزشک مشورت شود.

۳. چه غذاهایی منابع خوبی از ویتامین D و کلسیم هستند؟

منابع خوب ویتامین D عبارتند از : ماهی های چرب (مانند سالمون ماهی خال مخالی و ساردین) زرده تخم مرغ جگر گاو روغن کبد ماهی و غذاهای غنی شده با ویتامین D (مانند شیر غلات صبحانه و آب میوه ها). منابع خوب کلسیم عبارتند از : شیر و لبنیات سبزیجات برگ سبز تیره ماهی های کنسرو شده با استخوان (مانند ساردین و کیلکا) و غذاهای غنی شده با کلسیم.

توجه مهم : اطلاعات ارائه شده در این مقاله جنبه عمومی دارد و جایگزین نظر متخصص نیست. در صورت داشتن هرگونه سؤال یا نگرانی در مورد نرمی استخوان (راشیتیسم) حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید. تشخیص و درمان راشیتیسم باید توسط پزشک و بر اساس شرایط خاص هر فرد انجام شود.