تاریخچه شهر گور

شهرهای باستانی ایران همواره مملو از رمز و راز هستند به ویژه آن ها که در دوران پرشکوه ساسانی بنا نهاده شده اند. در میان این یادگاران کهن شهر گور باستانی در استان فارس با ساختار دایره ای منحصر به فرد خود داستانی ناگفته از قدرت معماری و شهرسازی دوران ساسانی را روایت می کند. بسیاری از علاقه مندان به تاریخ ایران باستان به دنبال درک ریشه ها شکوه و سرانجام این پایتخت کهن هستند. این نوشتار به شما کمک می کند تا با تاریخچه شهر گور بنیانگذار آن اردشیر بابکان اهمیت آن در عصر ساسانی و سرنوشت آن پس از اسلام آشنا شوید و تصویری جامع از این شهر باستانی به دست آورید.

تاریخچه شهر گور

تاریخچه شهر گور با نام اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی گره خورده است. پیش از بنیانگذاری رسمی شهر در اوایل قرن سوم میلادی منطقه ای که گور در آن واقع شد محل سکونت و اهمیت استراتژیک برای فرمانروایان محلی پارس از جمله پدر اردشیر پاپک بوده است. اردشیر پس از غلبه بر اشکانیان و متحد کردن ایران تصمیم به ساخت پایتختی جدید در این منطقه گرفت که نمادی از قدرت و تفکر نوین او باشد. این انتخاب نشان دهنده اهمیت منطقه فیروزآباد کنونی از دیرباز بوده است.

احداث شهر گور نقطه عطفی در تاریخ شهرسازی ساسانی محسوب می شود. این شهر نه تنها به عنوان یک مرکز سیاسی و اداری بلکه به عنوان پایگاهی برای تثبیت قدرت اردشیر و گسترش نفوذ ساسانیان عمل کرد. انتخاب مکان و طراحی بی سابقه دایره ای آن ایده ای نوآورانه بود که بعدها در برخی دیگر از شهرهای ساسانی نیز تکرار شد. ساخت و توسعه شهر گور بخش قابل توجهی از دوران اولیه حکومت اردشیر را به خود اختصاص داد و زیرساخت های لازم برای یک پایتخت قدرتمند را فراهم آورد.

موقعیت جغرافیایی شهر گور

شهر باستانی گور در دشتی حاصلخیز در جنوب غربی استان فارس و در نزدیکی شهر کنونی فیروزآباد واقع شده است. این دشت وسیع که توسط کوه ها احاطه شده دسترسی به منابع آب کافی از رودخانه فیروزآباد (تنگاب) را فراهم می آورد و موقعیتی مناسب برای کشاورزی و سکونت ایجاد می کرد. انتخاب این موقعیت جغرافیایی توسط اردشیر بابکان نه تنها به دلیل اهمیت تاریخی منطقه بلکه به خاطر مزایای استراتژیک و اقتصادی آن صورت گرفت.

قرارگیری گور در مسیرهای ارتباطی مهم بین مناطق مختلف فارس و سایر بخش های امپراتوری ساسانی به اهمیت آن می افزود. دشت فیروزآباد به دلیل محصور بودن نسبی توسط کوه ها نوعی امنیت طبیعی برای شهر فراهم می کرد در حالی که دسترسی به آب و زمین های حاصلخیز امکان توسعه اقتصادی و جمعیتی را میسر می ساخت. این موقعیت گور را به مرکزی حیاتی در قلب قلمرو ساسانی تبدیل کرده بود.

بنیانگذار شهر گور

بنیانگذار شهر گور کسی نیست جز اردشیر بابکان نخستین شاهنشاه و بنیانگذار سلسله قدرتمند ساسانی. اردشیر پیش از رسیدن به سلطنت حاکم محلی منطقه پارس بود و پس از غلبه بر آخرین شاه اشکانی اردوان پنجم در سال 224 میلادی پایه حکومت ساسانی را بنا نهاد. او با هدف ایجاد یک پایتخت جدید و نمادین برای امپراتوری نوپای خود دستور ساخت شهر گور را در نزدیکی زادگاه خود در منطقه فیروزآباد کنونی صادر کرد.

انتخاب اردشیر برای ساخت گور تصمیمی استراتژیک و ایدئولوژیک بود. او می خواست شهری بسازد که هم از نظر نظامی مستحکم باشد و هم عظمت و اقتدار حکومت جدید را به نمایش بگذارد. طراحی دایره ای شهر و ساخت بناهای باشکوه در مرکز آن بازتابی از جهان بینی ساسانی و تمرکز قدرت در شخص شاهنشاه بود. اردشیر با ساخت گور نه تنها پایتختی جدید بنا نهاد بلکه نمادی ماندگار از آغاز عصر ساسانی را خلق کرد.

نام های دیگر شهر گور

شهر باستانی گور در طول تاریخ بلند خود با نام های مختلفی شناخته شده است. نام اولیه آن در دوره ساسانی «گور» یا «اردشیرخوره» (به معنای شکوه اردشیر) بوده است. این نام گذاری مستقیماً به بنیانگذار شهر اردشیر بابکان اشاره دارد و نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه او در تأسیس این شهر است. نام اردشیرخوره در منابع تاریخی و سکه های ساسانی دیده می شود و نشان دهنده نام رسمی یا افتخاری شهر در آن دوران بوده است.

پس از ورود اسلام به ایران و در دوره اسلامی نام شهر گور به تدریج تغییر یافت. بر اساس روایات به دلیل اینکه نام گور (به معنای قبر) برای مسلمانان ناخوشایند بود عضدالدوله دیلمی حاکم آل بویه در قرن چهارم هجری قمری دستور داد تا نام شهر به «فیروزآباد» تغییر یابد. این نام جدید به معنای شهر پیروزی یا شهر فیروز تا به امروز باقی مانده و نام شهر کنونی در نزدیکی ویرانه های باستانی است. بنابراین فیروزآباد نام متأخر شهر گور باستانی است.

شهر گور در دوره ساسانیان

دوره ساسانی دوران اوج و شکوه شهر گور بود. این شهر به عنوان یکی از پایتخت های اولیه و مهم امپراتوری ساسانی عمل می کرد به ویژه در زمان اردشیر اول و جانشینان بلافصل او. طراحی شهر که به شکل دایره ای منظم با چهار دروازه اصلی و خیابان هایی که به مرکز شهر منتهی می شدند نمونه ای برجسته از شهرسازی ساسانی است. این ساختار نشان دهنده برنامه ریزی دقیق و تمرکز بر نظم و سلسله مراتب قدرت بود.

گور در این دوره نه تنها مرکز سیاسی و اداری بود بلکه به دلیل وجود بناهای مذهبی مهم مانند آتشکده از اهمیت مذهبی نیز برخوردار بود. کاخ های سلطنتی ساختمان های دولتی بازارهای پررونق و محلات مسکونی همگی در این شهر وجود داشتند و نشان دهنده یک مرکز شهری پیشرفته بودند. گور در دوره ساسانیان نمادی از اقتدار و فرهنگ این امپراتوری قدرتمند محسوب می شد و نقش مهمی در تثبیت و گسترش آن ایفا کرد.

اهمیت شهر گور در عصر ساسانی

شهر گور در عصر ساسانی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود و به دلایل متعددی به یکی از مراکز کلیدی امپراتوری تبدیل شد. اولاً این شهر به عنوان پایتخت یا یکی از پایتخت های اصلی در دوران اولیه ساسانی مرکز ثقل قدرت سیاسی و اداری بود. شاهنشاهان ساسانی از این شهر فرمانروایی می کردند و امور کشور را اداره می نمودند. وجود کاخ های سلطنتی و ساختمان های حکومتی در گور گواه این مدعاست.

ثانیاً موقعیت جغرافیایی استراتژیک آن در دشت فیروزآباد دسترسی به منابع آب و زمین های حاصلخیز و قرارگیری در مسیرهای تجاری به اهمیت اقتصادی آن می افزود. شهر به یک مرکز تجاری و کشاورزی مهم تبدیل شده بود. ثالثاً وجود آتشکده های مهم در شهر نشان دهنده اهمیت مذهبی آن به عنوان یکی از مراکز دین زرتشتی بود. مجموع این عوامل گور را به شهری حیاتی و نمادی از اقتدار ساسانی در طول چندین قرن تبدیل کرد.

معماری شهر گور

معماری شهر گور به ویژه طراحی دایره ای آن یکی از برجسته ترین ویژگی های این شهر باستانی است. شهر دارای یک حصار دایره ای با چهار دروازه اصلی در چهار جهت جغرافیایی بود. از هر دروازه خیابانی مستقیم به سمت مرکز شهر کشیده می شد که در آنجا بناهای مهم حکومتی و مذهبی قرار داشتند. این ساختار دایره ای با مرکزیت بناهای مهم نمادی از تمرکز قدرت و نظم جهان بینی ساسانی تلقی می شود و شباهت هایی با طرح شهرهای دایره ای بین النهرین باستان دارد.

بخش های مختلف شهر شامل منطقه مرکزی (شامل کاخ ها و آتشکده) بخش های مسکونی و مناطق خدماتی بود. خیابان ها و کوچه ها با نظم خاصی طراحی شده بودند. استفاده از مصالح بومی مانند خشت و گل در کنار آجر و ساروج در ساخت بناها مشهود است. معماری گور نه تنها از نظر عملکردی کارآمد بود بلکه از نظر زیبایی شناختی و نمادین نیز حائز اهمیت فراوان است و نمونه ای عالی از شهرسازی ساسانی را به نمایش می گذارد.

کاخ اردشیر بابکان در گور

یکی از مهم ترین و باشکوه ترین بناهای باقی مانده در نزدیکی شهر گور کاخ اردشیر بابکان است که در فاصله کمی از شهر در کنار دریاچه و چشمه ای پرآب واقع شده است. این کاخ که به اشتباه گاهی به عنوان آتشکده نیز شناخته می شود در اوایل قرن سوم میلادی و به دستور اردشیر اول ساخته شد و یکی از اولین نمونه های معماری بزرگ ساسانی با ایوان های رفیع گنبدهای بزرگ و تالارهای وسیع است.

کاخ شامل بخش های مختلفی از جمله ایوان های ورودی تالارهای گنبددار اصلی و حیاط های داخلی است. استفاده از مصالحی مانند سنگ و گچ بری های تزئینی در این بنا نشان دهنده مهارت بالای معماران و هنرمندان ساسانی است. این کاخ نه تنها محل اقامت و دربار اردشیر بود بلکه نمادی از قدرت و عظمت حکومت جدید ساسانی محسوب می شد و الگویی برای ساخت کاخ های بعدی در این دوره گردید.

آتشکده شهر گور

آتشکده شهر گور که در مرکز شهر دایره ای و در کنار برج مرتفع معروف به مناره (یا تِر بال) قرار داشت یکی دیگر از بناهای کلیدی این شهر باستانی بود. این آتشکده به عنوان یک مرکز مذهبی مهم نقش محوری در زندگی دینی و اجتماعی ساکنان شهر ایفا می کرد. وجود آتشکده در قلب شهر نشان دهنده اهمیت دین زرتشتی و جایگاه آن در حکومت ساسانی بود. متأسفانه بخش های زیادی از این آتشکده در طول زمان تخریب شده است.

اگرچه جزئیات معماری دقیق آتشکده مرکزی گور به طور کامل مشخص نیست اما شواهد باستان شناسی نشان می دهد که این بنا نیز مانند سایر آتشکده های مهم ساسانی شامل فضاهایی برای نگهداری آتش مقدس و انجام مراسم مذهبی بوده است. موقعیت مرکزی آن در کنار برج مناره نشانه ای از ارتباط بین قدرت مذهبی و سیاسی در ساختار شهر ساسانی است. این آتشکده نمادی از هویت مذهبی شهر و امپراتوری ساسانی بود.

سرانجام شهر گور

سرانجام شهر گور باستانی دستخوش تغییر و تحولات تاریخی شد. پس از حمله اعراب به ایران در قرن هفتم میلادی و سقوط امپراتوری ساسانی شهر گور نیز مانند بسیاری دیگر از شهرهای ساسانی اهمیت و جایگاه پیشین خود را از دست داد. منابع تاریخی از ویرانی و آسیب دیدن شهر در جریان فتوحات اولیه اسلامی سخن می گویند. با این حال شهر به طور کامل متروک نشد و حیات در آن به شکل دیگری ادامه یافت.

یکی از روایات مشهور در مورد سرانجام گور مربوط به اقدام عضدالدوله دیلمی در آب بستن بر شهر برای از بین بردن آن است. هرچند این روایت ممکن است اغراق آمیز باشد اما نشان دهنده آسیب های جدی است که شهر در دوره های بعدی متحمل شد. تغییر پایتخت به سایر شهرها و تحولات سیاسی و اقتصادی به تدریج از اهمیت گور کاست و آن را به سمت زوال سوق داد هرچند که نام و بقایای آن باقی ماند.

شهر گور پس از اسلام

پس از فتح ایران توسط مسلمانان شهر گور وارد دوره جدیدی از حیات خود شد. اگرچه شهر آسیب هایی دید و از جایگاه پایتخت اصلی ساسانیان خارج شد اما به عنوان یک مرکز شهری در منطقه فارس به حیات خود ادامه داد. همانطور که پیشتر اشاره شد نام آن در دوره آل بویه به فیروزآباد تغییر یافت که نشان دهنده تداوم اهمیت آن هرچند در مقیاسی کوچک تر از دوران ساسانی بود.

در دوره های اسلامی شهر فیروزآباد (گور سابق) به عنوان یک مرکز محلی و منطقه ای به حیات خود ادامه داد. ابن حوقل جغرافی دان قرن چهارم هجری از فیروزآباد به عنوان شهری مهم در فارس یاد می کند. بناهای جدیدی در شهر ساخته شد اما ساختار دایره ای ساسانی آن همچنان قابل تشخیص بود. با این حال شهر هرگز به عظمت و شکوه دوران ساسانی بازنگشت و به تدریج جای خود را به شهرهای دیگر داد تا اینکه در نهایت به ویرانه ای تبدیل شد و شهر جدید فیروزآباد در نزدیکی آن شکل گرفت.

شهر گور امروزه و ارتباط با فیروزآباد

امروزه بقایای شهر باستانی گور به عنوان یک سایت باستان شناسی مهم در نزدیکی شهر نوین فیروزآباد در استان فارس قرار دارد. شهر فیروزآباد کنونی در فاصله چند کیلومتری ویرانه های شهر دایره ای ساسانی بنا شده است. این دو نام گور و فیروزآباد اشاره به یک منطقه تاریخی دارند با این تفاوت که گور نام شهر باستانی در دوره ساسانی و اوایل اسلام و فیروزآباد نام شهر جدیدتر و همچنین نامی است که بعدها به شهر باستانی نیز اطلاق شد.

سایت باستانی گور امروزه بخش مهمی از مجموعه تاریخی فیروزآباد محسوب می شود و بازدیدکنندگان می توانند بقایای حصار دایره ای بنای مرکزی (مناره) ویرانه های کاخ اردشیر و سایر ساختارها را مشاهده کنند. ارتباط بین شهر باستانی و شهر نوین نشان دهنده تداوم سکونت و اهمیت منطقه فیروزآباد در طول هزاران سال است. فیروزآباد امروزی به عنوان پایگاهی برای دسترسی به این سایت باستانی و سایر آثار تاریخی منطقه عمل می کند.

کاوش های باستان شناسی شهر گور

شهر باستانی گور از دیرباز مورد توجه باستان شناسان و محققان قرار گرفته است. کاوش های علمی در این محوطه از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و در دهه های اخیر نیز ادامه یافته است. این کاوش ها به روشن شدن بسیاری از ابهامات مربوط به تاریخ معماری و زندگی در این شهر در دوران ساسانی و اسلامی کمک کرده اند. باستان شناسان توانسته اند نقشه دقیق شهر موقعیت بناهای اصلی سیستم آبرسانی و دفاعی شهر را شناسایی کنند.

یافته های باستان شناسی شامل بقایای معماری سفال ها سکه ها ابزار و سایر اشیاء مربوط به دوره های ساسانی و اسلامی است که اطلاعات ارزشمندی در مورد فرهنگ اقتصاد و سازمان اجتماعی شهر گور ارائه می دهند. این کاوش ها نه تنها به درک بهتر شهر گور کمک کرده اند بلکه اطلاعات مهمی درباره شهرسازی معماری و تاریخ کلی امپراتوری ساسانی و دوران اولیه اسلامی در ایران فراهم آورده اند و همچنان ادامه دارند تا لایه های بیشتری از تاریخ این شهر آشکار شود.

شهر گور در شاهنامه

نام و داستان شهر گور به ویژه در ارتباط با بنیانگذار آن اردشیر بابکان در شاهنامه فردوسی نیز بازتاب یافته است. فردوسی شاعر حماسه سرای بزرگ ایرانی در بخش مربوط به تاریخ ساسانیان به ظهور اردشیر و نبرد او با اردوان پنجم اشکانی و تأسیس سلسله ساسانی اشاره می کند. هرچند شاهنامه یک متن تاریخی دقیق نیست و بیشتر جنبه حماسی و روایی دارد اما اطلاعات ارزشمندی در مورد پادشاهان ساسانی و اقدامات مهم آن ها ارائه می دهد.

در روایت شاهنامه به بنیانگذاری شهر گور توسط اردشیر و اهمیت آن اشاره شده است. داستان های مربوط به اردشیر و اقدامات او در ایجاد وحدت در ایران و تأسیس پایتخت جدید بخشی از هویت ملی و تاریخی ایرانیان را تشکیل می دهند. حضور شهر گور در شاهنامه نشان دهنده اهمیت و جایگاه این شهر در حافظه تاریخی و فرهنگی ایران است و ارتباط آن با دوران طلایی ساسانیان را تأیید می کند.

شهر باستانی گور امروزه چه نام دارد؟

شهر باستانی گور امروزه به نام ویرانه های شهر باستانی فیروزآباد شناخته می شود و در نزدیکی شهر نوین فیروزآباد در استان فارس قرار دارد.

معنای نام شهر باستانی گور چیست؟

نام اصلی شهر در دوره ساسانی «گور» یا «اردشیرخوره» به معنای شکوه اردشیر بوده است. نام گور به معنای قبر در دوره اسلامی تغییر یافت.

شهر گور در چه دوره ای ساخته شد؟

شهر گور در اوایل قرن سوم میلادی و در آغاز دوره ساسانی توسط اردشیر بابکان بنیانگذار این سلسله ساخته شد.

چرا شهر گور به شکل دایره ای ساخته شد؟

طراحی دایره ای گور نمادی از جهان بینی ساسانی تمرکز قدرت در مرکز (شاهنشاه) و نظم کیهانی تلقی می شود و الگویی در شهرسازی آن دوره بود.

مهمترین بناهای باقی مانده در شهر گور کدامند؟

مهمترین بناهای باقی مانده شامل بقایای حصار دایره ای برج مرکزی (مناره یا تِر بال) و کاخ اردشیر بابکان در نزدیکی شهر است.

شهر گور در کدام استان قرار دارد؟

شهر باستانی گور در استان فارس در جنوب غربی ایران واقع شده است.

آیا شهر گور ثبت جهانی شده است؟

بله مجموعه باستانی فیروزآباد شامل شهر گور کاخ اردشیر و قلعه دختر در سال 2018 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.