تاریخچه شرکت هواپیمایی ایران ایر

شرکت هواپیمایی ایران ایر، با نام آشنای «هما»، نه تنها یک ایرلاین قدیمی در خاورمیانه است، بلکه نمادی زنده از تاریخ هوانوردی ایران محسوب می شود که مسیر پر فراز و نشیبی را از دل دوران پیشگامان تا عصر چالش ها و تحریم ها پیموده است. این شرکت همواره در قلب خاطرات جمعی ایرانیان جای داشته و داستان آن با فراز و فرودهای تاریخ معاصر کشور گره خورده است.

هما، با بال های خیال انگیز خود، سفری طولانی را از آغازین روزهای پروازهای تجاری در ایران تا تبدیل شدن به یکی از پیشروترین ایرلاین های جهان در دوران طلایی و سپس مواجهه با آزمون های دشوار پس از انقلاب و تحریم های مستمر، تجربه کرده است. این مقاله می کوشد تا شما را با جزئیات این سفر شگفت انگیز همراه کند؛ سفری که در آن تنها شاهد جابجایی مسافران و بار نیستیم، بلکه نظاره گر تولد، رشد، ایستادگی و امید یک برند ملی در آسمان ایران خواهیم بود. با ما همراه باشید تا از اولین جرقه های هوانوردی تجاری تا آخرین تحولات این شرکت، داستانی جامع و جذاب از هما را روایت کنیم.

ریشه های هوانوردی تجاری در ایران: پیش از تولد هما

پیش از آنکه «هما» بال بگشاید و در آسمان ایران خودنمایی کند، ریشه های هوانوردی تجاری در این سرزمین با تلاش های پیشگامانی شکل گرفت که رؤیای پرواز را در دل داشتند. این دوره، شامل دو مرحله کلیدی است: تأسیس «باشگاه ملی هوانوردی» به دستور رضاشاه و سپس ظهور شرکت های خصوصی «ایرانیان ایرویز» و «پرشین ایرسرویس» که هر یک به نوبه خود، زمینه را برای تولد یک شرکت هواپیمایی ملی فراهم کردند.

باشگاه ملی هوانوردی (۱۳۱۸): سنگ بنای پرواز

در سال ۱۳۱۸ هجری خورشیدی، با دستور رضاشاه پهلوی و به منظور ارتقا و توسعه هوانوردی در ایران، باشگاه ملی هوانوردی تأسیس شد. این اقدام، یک گام بلند در راستای آشنایی مردم و پرورش استعدادها در زمینه پرواز بود. هزینه های این باشگاه به شکلی کاملاً ملی و از طریق مالیات های جمع آوری شده از مردم تأمین می شد، که نشان از اهمیت بالای آن برای دولت و مردم داشت. شخصیت های برجسته ای چون قوام الملک شیرازی به عنوان رئیس هیئت مدیره و عبدالله یاسایی به عنوان مدیرعامل، هدایت این باشگاه را بر عهده داشتند.

هدف اصلی باشگاه، نه تنها خرید هواپیما و توسعه زیرساخت ها، بلکه آموزش خلبانی به جوانان ایرانی بود. با سرمایه ای که از مردم جمع آوری شد، ۲۵ فروند هواپیما از آمریکا به ارزش مجموعاً ۱۲۸,۱۵۱ دلار خریداری گردید. همچنین زمین کنونی فرودگاه مهرآباد با مساحتی وسیع انتخاب و تسطیح شد تا به عنوان پایگاه اصلی فعالیت های این باشگاه مورد استفاده قرار گیرد. حدود هزار نفر برای آموزش خلبانی ثبت نام کردند و تا سال ۱۳۲۰، ۲۶ نفر از آن ها توانستند به صورت مستقل پرواز کنند. اما با اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ و آغاز جنگ جهانی دوم، فعالیت های این باشگاه مهم و رو به رشد متوقف شد و این رؤیای نوپا، به طور موقت، به محاق رفت.

پیشگامان خصوصی: ایرانیان ایرویز (۱۳۲۳) و پرشین ایرسرویس (۱۳۳۳)

پس از پایان جنگ جهانی دوم و با بازگشت آرامش نسبی به کشور، نیاز به ارتباطات هوایی بار دیگر مطرح شد. این بار، دو شرکت خصوصی پیشگام، وارد عرصه شدند و جابجایی مسافر و بار را در آسمان ایران آغاز کردند.

در آذر ماه سال ۱۳۲۳، دو سرمایه دار ایرانی، رضا افشار و غلامحسین ابتهاج، نخستین شرکت هواپیمایی حامل پرچم ایران را با نام ایرانیان ایرویز تأسیس کردند. این شرکت ابتدا با هدف جابجایی مسافر و بار در مسیر تهران-مشهد آغاز به کار کرد. با گذشت زمان و افزایش تقاضا، ایرانیان ایرویز مسیرهای داخلی خود را به شهرهای اصفهان، شیراز، بوشهر، آبادان و اهواز گسترش داد و حتی پروازهای بین المللی به تل آویو، قاهره، بغداد و پاریس را نیز در برنامه خود گنجاند. ناوگان این شرکت شامل هواپیماهای داگلاس دی سی-۳ و بعدها داگلاس دی سی-۴ و ویکرز ویسکونت بود که هر یک در زمان خود از پیشرفته ترین هواپیماها محسوب می شدند.

حدود یک دهه بعد، در فروردین سال ۱۳۳۳، دومین شرکت هواپیمایی خصوصی با نام پرشین ایرسرویس (یا پارس ایر) در تهران پا به عرصه وجود گذاشت. این شرکت ابتدا با هواپیماهای آورو یورک، خدمات حمل بار را ارائه می داد و پروازهایی را از تهران به مقاصدی مانند بیروت، بریندیزی و بازل، اغلب با توقف در آبادان، انجام می داد. کمی بعد، با خرید هواپیمای داگلاس دی سی-۷سی از شرکت بلژیکی سابنا، پرشین ایرسرویس نیز وارد حوزه مسافربری شد. این شرکت پروازهای منظمی از شهرهای آبادان و تهران به مقاصد اروپایی چون پاریس، لندن، بروکسل و ژنو را راه اندازی کرد و به این ترتیب، گام های مؤثری در توسعه ارتباطات هوایی ایران با جهان برداشت. این دو شرکت خصوصی، هرچند با چالش های خاص خود مواجه بودند، اما تجربه گران بهایی را برای صنعت هوانوردی کشور به ارمغان آوردند و راه را برای تشکیل یک شرکت ملی قدرتمند هموار ساختند.

تولد هما و دوران طلایی (۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷): پرواز به سوی اوج

دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی، برای صنعت هوانوردی ایران و به ویژه شرکت هواپیمایی ملی ایران، دوران شکوفایی و درخشش بی سابقه ای بود. در این سال ها، «هما» از یک ایده به یک واقعیت تبدیل شد و نه تنها در منطقه، بلکه در سطح جهانی به جایگاهی ویژه دست یافت.

ادغام و ملی شدن: از دو شرکت تا یک نماد ملی

تصمیم سرنوشت ساز برای ادغام دو شرکت پیشگام «ایرانیان ایرویز» و «پرشین ایرسرویس»، در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۴۰ اتخاذ شد و نهایتاً در فروردین ۱۳۴۱، شرکت هواپیمایی ملی ایران رسماً با نام بین المللی Iran Air و اختصار آشنای هما آغاز به کار کرد. این اقدام، نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی کشور بود، زیرا با ملی اعلام شدن این شرکت، تمام امکانات و پرسنل دو شرکت خصوصی پیشین تحت اختیار هما قرار گرفتند. این وحدت، قدرت و تمرکز بی سدی را برای توسعه صنعت هوانوردی ملی فراهم آورد و هما را به عنوان حامل پرچم و نماد آسمان ایران، به پرواز درآورد.

علی محمد خادمی: معمار دوران شکوهمند هما

مدیریت علی محمد خادمی، از سال ۱۳۴۱ آغاز شد و نقشی بی بدیل در اوج گیری و درخشش هما ایفا کرد. تحت رهبری او، هما به سرعت رشد کرد و در دهه ۱۹۷۰، عنوان «رو به رشدترین شرکت هواپیمایی جهان» را به خود اختصاص داد. ارقام، گویای این پیشرفت چشمگیر هستند: در سال ۱۳۴۱، هما با تنها ۱۳ فروند هواپیمای کوچک و حدود ۷۵۰ کارمند آغاز به کار کرد، اما این تعداد تا سال ۱۳۵۷ به ۳۷ فروند هواپیمای بوئینگ و بیش از ۱۲,۸۰۰ کارمند رسید.

این رشد خیره کننده، تنها در تعداد هواپیما و پرسنل خلاصه نمی شد. هما در سال ۱۳۴۲ به عضویت کامل یاتا (انجمن بین المللی حمل و نقل هوایی) درآمد که نشان از رعایت استانداردهای جهانی و اعتبار بالای این شرکت داشت. خادمی با مدیریتی هوشمندانه و چشم اندازی بلندمدت، هما را از یک ایرلاین نوپا به یک قدرت منطقه ای و بین المللی تبدیل کرد و نام ایران را در صنعت هوانوردی جهانی، پرآوازه ساخت.

نوسازی ناوگان و گستره پروازی بی سابقه

دوران طلایی هما، با نوسازی گسترده ناوگان و ورود هواپیماهای جت مدرن گره خورده است. اولین پرواز هما با هواپیمای جت در سال ۱۳۴۴ و با استفاده از یک فروند بوئینگ ۷۲۷-۱۰۰ در مسیر تهران-بیروت انجام شد که آغازگر یک تحول بزرگ بود. پس از آن، تصمیم بر آن شد که تمامی ناوگان به هواپیماهای جت تبدیل شود و با شروع دهه ۱۳۵۰، این عصر طلایی به اوج خود رسید.

ورود هواپیماهای پیشرفته ای چون بوئینگ ۷۳۷-۱۰۰ در سال ۱۳۵۰، بوئینگ ۷۲۷-۲۰۰ در سال ۱۳۵۳ و به ویژه هواپیماهای گران قیمت بوئینگ ۷۴۷ در مدل های ۱۰۰، ۲۰۰ و اس پی از سال ۱۳۵۴، قدرت پروازی هما را به شکل چشمگیری افزایش داد. این هواپیماها، امکان راه اندازی پروازهای بدون توقف و طولانی مدت را فراهم آوردند.

در میانه دهه ۱۳۵۰، هما پروازهای بدون توقف متعددی را به صورت روزانه به قاره اروپا انجام می داد. به عنوان مثال، تنها در مسیر تهران-لندن، بیش از ۳۰ پرواز هفتگی انجام می شد که نشان از حجم بالای فعالیت های بین المللی این شرکت داشت. اوج این گسترش، در سال ۱۳۵۴ رقم خورد، زمانی که هما با بهره گیری از بوئینگ ۷۴۷اس پی، طولانی ترین خط هوایی بدون توقف جهان را در مسیر تهران-نیویورک راه اندازی کرد. این دستاورد، نه تنها یک افتخار برای ایران بود، بلکه موقعیت هما را به عنوان یک بازیگر کلیدی در شبکه حمل و نقل هوایی جهانی تثبیت کرد.

نوآوری و پیشتازی در فناوری هوانوردی

هما در دوران طلایی خود، نه تنها به گسترش ناوگان و مسیرهای پروازی می پرداخت، بلکه در زمینه تکنولوژی و نوآوری نیز پیشگام بود. یکی از جاه طلبانه ترین اقدامات در این زمینه، قرارداد خرید ۳ فروند هواپیمای مافوق صوت کنکورد بود. در ۱۶ مهر ۱۳۵۱، هما این قرارداد را با کنسرسیوم بریتانیایی-فرانسوی آن امضا کرد و به این ترتیب، به اولین سفارش دهنده قطعی هواپیمای کنکورد در جهان تبدیل شد. این اتفاق، هما را در صف مقدم پروازهای مسافربری مافوق صوت در دنیا قرار می داد و نشان از دیدگاه بلندمدت مدیران این شرکت برای قرار گرفتن در میان پیشرفته ترین ایرلاین ها داشت.

همچنین، در سال ۱۳۵۶، هما ۶ فروند ایرباس A300 را برای به کارگیری در مسیرهای منطقه ای از شرکت اروپایی ایرباس خریداری کرد. این اقدام، هما را به عنوان نخستین بهره بردار هواپیماهای ایرباس در خاورمیانه معرفی کرد که باز هم گواهی بر روحیه نوآورانه و آینده نگر این شرکت بود. در پایان این سال، هما به بیش از ۳۱ مقصد داخلی و خارجی، از پکن و توکیو گرفته تا نیویورک، پروازهای روزانه انجام می داد و حتی برنامه هایی برای راه اندازی خطوط هوایی جدید به مقاصد لس آنجلس و سیدنی نیز در دست بررسی داشت. این توسعه همه جانبه، هما را به یکی از برجسته ترین ایرلاین های جهان تبدیل کرده بود.

ایمنی، اعتبار و رویای مرکز ترانزیت جهانی

در اواسط دهه ۱۳۵۰ هجری خورشیدی، هواپیمایی ملی ایران به عنوان یکی از ایمن ترین، مدرن ترین و پردرآمدترین شرکت های هواپیمایی دنیا شناخته می شد. در سال ۱۳۵۵، هما پس از شرکت استرالیایی کانتاس، ایمن ترین شرکت هوایی جهان لقب گرفت. این عنوان، نتیجه سال ها تلاش بی وقفه برای حفظ بالاترین استانداردهای ایمنی و نگهداری بود. سوابق تاریخی نشان می دهد که تا پیش از انقلاب اسلامی، حوادث منجر به تلفات جانی در هما بسیار نادر بود و تنها سه حادثه مربوط به سقوط هواپیماهای داگلاس دی سی-۳ در سال های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۱ به ثبت رسیده بود.

اما اهداف هما تنها به ایمنی و سودآوری محدود نمی شد. مدیران این شرکت، به دنبال استفاده از موقعیت استراتژیک ایران به عنوان پلی میان شرق و غرب عالم بودند. رویای تبدیل ایران به مرکز ترانزیت بار و مسافر در جهان، یک چشم انداز بلندپروازانه بود که با توجه به شبکه پروازی گسترده و اعتبار جهانی هما، کاملاً دست یافتنی به نظر می رسید. این شرکت نه تنها به حمل و نقل مسافر و بار می پرداخت، بلکه نماینده ای از پیشرفت و توانایی ایران در عرصه بین المللی بود.

نماد جاودان: داستان لوگوی هما

لوگوی هر سازمانی، شناسنامه بصری آن است و لوگوی هما، داستانی شنیدنی و هویتی عمیقاً ایرانی دارد. طراحی آرم و لوگوی شرکت هواپیمایی ملی ایران در پاییز ۱۳۴۰ توسط هنرمند برجسته، ادوارد زهرابیان، انجام شد. این طراحی بی نظیر، الهام گرفته از سرستون شیردال در تخت جمشید است؛ موجودی افسانه ای که سه خصلت متفاوت را در خود جای داده: سر عقاب (نماد قدرت و پرواز)، گوش های گاو (نماد هوش و قدرت بدنی) و یال های اسب (نماد سرعت و زیبایی).

این ترکیب هنرمندانه و ریشه دار در فرهنگ باستانی ایران، نه تنها جذابیت بصری فوق العاده ای دارد، بلکه پیامی از قدرت، اصالت و پیشرفت را با خود حمل می کند. همین ویژگی ها باعث شد که در سال ۲۰۱۳، آژانس خبری حمل و نقل هوایی Skift، لوگوی هما را در میان ۳۰ لوگوی برتر شرکت های هوایی دنیا، به عنوان برترین لوگوی شرکت های هواپیمایی جهان انتخاب کند. این انتخاب، گواهی بر سادگی، رسایی و جذابیت ابدی این نماد ملی است.

رنگ آمیزی هواپیماهای هما نیز با دقت خاصی طراحی شده است. بدنه هواپیماها کاملاً سفید است و کلمه «ایران ایر» به رنگ آبی پررنگ بر روی قسمت جلویی آن نقش بسته است. نشان هما نیز به همین رنگ آبی پررنگ، بر روی دم هواپیما می درخشد و خطی با همین رنگ در بالای آن قرار دارد. این رنگ آمیزی که توسط یک شرکت آلمانی تهیه شده بود، به هویت بصری هما اعتبار و تشخیص پذیری بالایی بخشید.

لوگوی هما، الهام گرفته از سرستون شیردال تخت جمشید با سه خصلت سر عقاب، گوش گاو و یال اسب، نه تنها یک طراحی هنری است، بلکه نمادی از قدرت، اصالت و پیوند عمیق با تاریخ و فرهنگ غنی ایران محسوب می شود.

چالش ها و مقاومت (پس از انقلاب ۱۳۵۷ و دوران جنگ): آزمونی سخت در آسمان

با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، شرکت هواپیمایی ملی ایران، «هما»، وارد دورانی جدید و پرچالش شد. دورانی که در آن، این شرکت نه تنها می بایست با تغییرات سیاسی داخلی دست و پنجه نرم کند، بلکه مقاومت در برابر جنگ تحمیلی و تحریم های فزاینده بین المللی را نیز به عنوان رسالت خود تعریف می کرد.

تغییرات پس از انقلاب و بازنگری در مسیرها

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با دگرگون شدن سیاست های حکمرانی، هما نیز دستخوش تغییرات گسترده ای شد. برخی از پروازهای بین المللی هما، به ویژه مسیرهای حساس مانند تهران-تل آویو، به کلی تعطیل شدند. علاوه بر این، سیاست تمرکزگرایی باعث شد که تهران به تنها مرکز انجام پروازهای بین المللی شرکت تبدیل شود و فرودگاه های دیگر ایران، از جمله فرودگاه بین المللی شیراز، نقش بین المللی خود را از دست دادند. این تغییرات، ساختار پروازی هما را متحول کرد و آن را از گستره بین المللی پیشین خود دور ساخت.

یکی از مهم ترین تحولات، فسخ قرارداد خرید ۳ فروند هواپیمای مافوق صوت کنکورد بود که پیش تر با افتخار به امضا رسیده بود. با تغییر اولویت ها و سیاست های کشور، این هواپیماهای پیشرفته هرگز به ناوگان هما وارد نشدند، و اینگونه، رویای پرواز مافوق صوت هما، به تاریخ پیوست. این دوره، آغاز فصلی جدید برای هما بود؛ فصلی که در آن، مقاومت و تطبیق با شرایط جدید، به اولویت اصلی تبدیل شد.

جنگ تحمیلی و سال های سخت خودکفایی

دهه ۱۳۶۰، مصادف با جنگ هشت ساله ایران و عراق، دورانی بسیار دشوار برای هما بود. رکود ناشی از جنگ، لغو و تأخیرهای مکرر در پروازها را به دنبال داشت. امنیت آسمان ایران به شدت تحت تأثیر قرار گرفته بود و پروازها به مقاصدی مانند فرودگاه بین المللی آبادان به کلی تعطیل شد. این شرایط تا زمان برقراری آتش بس در سال ۱۳۶۶ ادامه یافت و صنعت هوانوردی ایران را در یک بحران عمیق فرو برد.

در این دوران سخت، نام رسمی شرکت در سال ۱۳۵۹ به «هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت، اما همچنان با نام «هما» شناخته می شد. با وجود همه مشکلات، هما هرگز از پرواز بازنایستاد. تحریم های اولیه و کمبود قطعات یدکی، این شرکت را به سمت خودکفایی و بومی سازی تعمیرات سوق داد. مهندسان و متخصصان ایرانی، با تکیه بر دانش و خلاقیت خود، تلاش کردند تا با استفاده از منابع موجود، هواپیماها را عملیاتی نگه دارند. این تلاش ها، اگرچه با سختی های فراوان همراه بود، اما روحیه مقاومت و خودباوری را در میان کارکنان هما تقویت کرد. در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعدادی هواپیمای فوکر ۱۰۰ و بعدها ایرباس و بوئینگ نیز به ناوگان هما اضافه شدند که نشان از تلاش برای توسعه و نوسازی، حتی در شرایط سخت داشت.

تحریم های بی امان و فرسودگی ناوگان

یکی از بزرگ ترین چالش هایی که از همان سال های نخست پس از انقلاب آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد، تحریم های آمریکا علیه صنعت هوایی ایران است. این تحریم ها، مهم ترین مانع بر سر راه نوسازی و رشد هما بوده اند. ممنوعیت فروش هواپیما و قطعات یدکی به ایران، باعث شد ناوگان هما به تدریج فرسوده و قدیمی شود.

هواپیمایی که زمانی با مدرن ترین جت های دنیا پرواز می کرد و عنوان «رو به رشدترین» را یدک می کشید، حالا مجبور بود با هواپیماهایی با میانگین سنی بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی به فعالیت خود ادامه دهد. این وضعیت، نه تنها باعث از دست رفتن جایگاه ممتاز جهانی هما در دهه ۱۳۵۰ شد، بلکه با سرمایه گذاری گسترده کشورهای حاشیه خلیج فارس در صنعت هوایی خود، هما در خاورمیانه نیز به عنوان یک شرکت هواپیمایی درجه دو شناخته شد. بسیاری از پروازهای بین المللی هما به دلیل کمبود هواپیما متوقف شدند و حتی در پروازهای داخلی نیز تاخیرها افزایش یافت. این محدودیت ها، بار سنگینی بر دوش هما گذاشته و آن را در مسیر بقا، به چالش کشیده است.

تحریم های پی در پی صنعت هوایی، هما را به کلی از روزهای طلایی خود دور کرد و مانع از نوسازی ناوگان شد، به طوری که این شرکت برای حفظ پروازهای خود، مجبور به استفاده از هواپیماهای قدیمی تر و تکیه بر توان داخلی گردید.

ظهور رقبای داخلی و پایان انحصار

با آغاز دهه ۱۳۷۰ و در کنار مشکلات ناشی از تحریم ها، پایان انحصار هما در پروازهای داخلی و خارجی نیز چالش جدیدی را برای این شرکت به وجود آورد. با توجه به سیاست های دولت وقت در زمان ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، شرکت های هواپیمایی خصوصی جدیدی مانند هواپیمایی ماهان، هواپیمایی کاسپین و کیش ایر تأسیس شدند. این شرکت ها، با ناوگان نسبتاً جدیدتر و انعطاف پذیری بیشتر در ارائه خدمات، به سرعت در بازار داخلی و برخی مسیرهای بین المللی، به رقبای جدی برای هما تبدیل شدند.

این رقابت، در شرایطی که هما با ناوگانی فرسوده و محدودیت های ناشی از تحریم ها دست و پنجه نرم می کرد، کار را برای این شرکت دشوارتر ساخت. تلاش های هما برای خرید هواپیماهای جدید، مانند ایرباس A330 در سال های پایانی دهه ۹۰ میلادی، به دلیل فشارهای ایالات متحده آمریکا لغو شد. در نتیجه، هما مجبور به خرید هواپیماهای کارکرده و دست دوم از کشورهایی مانند ترکیه و یونان (مانند ایرباس A310 و A300-600) شد تا بتواند بخشی از نیازهای ناوگان خود را برطرف کند. این دوره، آزمون سختی برای هما بود تا بتواند جایگاه خود را در بازار رقابتی جدید حفظ کند.

گشایش های مقطعی و تحریم های جدید (از برجام تا ۲۰۲۴): دورانی از امید و ناامیدی

تاریخ هما، همواره با فراز و فرودهای سیاسی و اقتصادی کشور گره خورده است. پس از دهه ها تحریم و محدودیت، مقاطعی از گشایش و امید به نوسازی، به وجود آمد که متاسفانه هر بار با بازگشت تحریم ها، این امیدها کمرنگ شدند.

دوران برجام و فرصت تاریخی (۱۳۹۴/۲۰۱۶): پنجره ای رو به نوسازی

یکی از مهم ترین نقاط عطف در تاریخ معاصر هما، پس از اجرای توافق هسته ای (برجام) در سال ۱۳۹۴ (۲۰۱۶) رقم خورد. با برداشته شدن تحریم های هوایی، فرصتی تاریخی برای نوسازی ناوگان فرسوده شرکت های هواپیمایی ایران، از جمله هما، فراهم شد. این اتفاق، بعد از تقریباً چهل سال، امکان خرید مستقیم هواپیماهای نو از شرکت های بزرگ جهان را برای ایران ایر مهیا کرد.

در پی این گشایش ها، هما قراردادهای تاریخی و بزرگی را به امضا رساند:

• در ژانویه ۲۰۱۶، قرارداد خرید ۱۱۸ فروند هواپیما با شرکت ایرباس.
• در دسامبر ۲۰۱۶، قرارداد سفارش ۸۰ فروند هواپیما با شرکت بوئینگ، که بزرگ ترین قرارداد تجاری میان ایران و آمریکا پس از انقلاب محسوب می شد.
• در فوریه ۲۰۱۶، قرارداد ساخت ۲۰ فروند هواپیمای منطقه ای از نوع ATR 72-600 با شرکت فرانسوی-ایتالیایی ATR، با حق گزینش ۲۰ فروند دیگر.

این قراردادها، نه تنها امید به نوسازی کامل ناوگان هما را زنده کرد، بلکه نوید بازگشت این شرکت به جایگاه شایسته خود در صنعت هوانوردی جهانی را می داد.

ورود هواپیماهای جدید به ناوگان: نفس تازه در کالبد هما

با وجود بازه زمانی کوتاه برجام، هما توانست برخی از هواپیماهای جدید را به ناوگان خود اضافه کند که نفس تازه ای در کالبد این شرکت دمید. اولین هواپیماهای جدید، از دی ماه ۱۳۹۵ (ژانویه ۲۰۱۷) وارد کشور شدند:

• تحویل اولین فروند ایرباس A321.
• تحویل دو فروند ایرباس A330-200 در اسفند ۱۳۹۵ و فروردین ۱۳۹۶.
• تحویل چندین فروند هواپیمای منطقه ای ATR 72-600 که اولین سری از آن ها در اردیبهشت ۱۳۹۶ وارد ناوگان شدند.

این هواپیماهای مدرن، نه تنها کیفیت خدمات هما را بهبود بخشیدند، بلکه این امکان را فراهم آوردند تا پروازهای هما به اروپا با کیفیت و ایمنی بهتری انجام شود و در برخی مقاصد اروپایی، سوخت گیری هواپیماهای هما از سر گرفته شود. ورود این هواپیماها، فصلی جدید در صنعت هوایی ایران گشود و امیدواری ها برای آینده ای روشن را افزایش داد.

بازگشت تحریم ها (خروج آمریکا از برجام): رویاهای بربادرفته

متاسفانه، این دوره کوتاه از گشایش ها، دوامی نیاورد. با خروج ایالات متحده آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تحریم ها علیه ایران و صنعت هوایی آن مجدداً و با شدت بیشتری بازگشتند. این اتفاق، ضربه ای کاری بر پیکر هما و رؤیاهای نوسازی آن وارد آورد. اکثر قراردادهای تاریخی خرید هواپیما با ایرباس و بوئینگ، لغو شدند. شرکت بوئینگ که پیش تر از تحویل اولین هواپیما در سال ۲۰۱۹ خبر داده بود، مجبور به توقف تمام تعهدات خود شد و به این ترتیب، فرصت بی نظیر نوسازی ناوگان هما، از دست رفت.

این بازگشت تحریم ها، هما را بار دیگر در وضعیت دشوار پیشین خود قرار داد و برنامه های توسعه و مدرن سازی آن را مختل کرد. شرکت هواپیمایی ملی ایران، با وجود تلاش های فراوان برای حفظ و نگهداری هواپیماهای موجود و استفاده حداکثری از توان داخلی، همچنان با چالش بزرگی به نام فرسودگی ناوگان و محدودیت در دسترسی به قطعات یدکی مواجه بود.

تحریم های ۲۰۲۴ و لغو پروازهای اروپا: ضربه ای تازه بر پیکر هما

در سال ۲۰۲۴، مجموعه جدیدی از تحریم ها، سایه سنگین تری بر سر فعالیت های هما افکند. در تاریخ ۲۰ شهریور ماه ۱۴۰۳ (۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴)، ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، آلمان و فرانسه، شرکت هواپیمایی ملی ایران، «ایران ایر»، را در واکنش به ادعاهای مرتبط با ارسال موشک های بالستیک ایرانی به روسیه، تحریم کردند.

در ادامه، در تاریخ ۲۳ مهر ۱۴۰۳ (۱۴ اکتبر ۲۰۲۴)، اتحادیه اروپا نیز تحریم های تازه ای را برای ۷ فرد و ۷ نهاد ایرانی، از جمله سه شرکت هواپیمایی ایران ایر، ماهان ایر و ساها، اعلام کرد. این تحریم ها، شامل ممنوعیت فرود و ارائه خدمات به هواپیماهای این شرکت ها در فرودگاه های اروپایی شد. در پی این تحریم ها و برای جلوگیری از سرگردانی مسافران و تبعات ناشی از عدم صدور اجازه فرود، شرکت هواپیمایی ایران ایر مجبور به ابطال تمامی پروازهای خود به مقاصد اروپایی شد.

لغو پروازهای هما به اروپا در سال ۲۰۲۴، نتیجه تشدید تحریم های بین المللی بود که ضربه ای جدی به شبکه پروازی و اعتبار این شرکت در عرصه جهانی وارد آورد و عملاً مسیرهای پر تردد آن به این قاره را مسدود کرد.

این اتفاق، یک ضربه بزرگ به هما و صنعت هوانوردی ایران بود، چرا که بخش قابل توجهی از پروازهای بین المللی هما به قاره اروپا انجام می شد. این تحریم ها نه تنها از نظر اقتصادی به هما آسیب رساند، بلکه بر اعتبار و جایگاه بین المللی این شرکت نیز تأثیر منفی گذاشت و چشم انداز آینده را برای این ایرلاین ملی بیش از پیش مبهم ساخت.

هما امروز و چشم انداز آینده: میراثی ملی در تلاطم روزگار

شرکت هواپیمایی ایران ایر، «هما»، با پشت سر گذاشتن دهه ها فعالیت و مواجهه با چالش های بی شمار، امروز نیز به عنوان حامل پرچم ایران، به حیات خود ادامه می دهد. وضعیت کنونی این شرکت و چشم انداز پیش رو، ترکیبی از مقاومت، تلاش برای بقا و امیدواری های کم فروغ در سایه محدودیت های مداوم است.

وضعیت کنونی ناوگان و چالش های عملیاتی

یکی از بزرگ ترین چالش های هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر، فرسودگی و میانگین سنی بالای ناوگان آن است. با توجه به تحریم های پی در پی و عدم امکان خرید هواپیماهای نو، میانگین سنی ناوگان هما به بیش از ۲۷ سال می رسد که از استانداردهای بین المللی بسیار بالاتر است. این امر، چالش های فنی و عملیاتی متعددی را برای شرکت به وجود آورده است:

• کمبود قطعات یدکی: دسترسی محدود به قطعات یدکی اصلی، نگهداری و تعمیر هواپیماها را دشوار و پرهزینه می کند.
• افزایش تأخیرها: عمر زیاد هواپیماها و مشکلات فنی ناشی از آن، به افزایش قابل ملاحظه تأخیر در پروازها منجر شده است.
• بازنشستگی زودهنگام: بسیاری از هواپیماها به دلیل نقص های فنی جزئی، اما غیرقابل تعمیر یا تأمین قطعه، مجبور به بازنشستگی زودهنگام شده اند و در فرودگاه ها زمین گیر شده اند.
• محدودیت های پروازی: تحریم ها و مقررات ایمنی بین المللی، گاهی اوقات منجر به ممنوعیت پرواز برخی از مدل های هواپیماهای قدیمی هما در آسمان اروپا یا سایر مناطق شده است.

با این حال، هما با اجاره یا خرید هواپیماهای کارکرده و استفاده از توان فنی و مهندسی داخلی، تلاش می کند تا بخشی از کمبودهای خود را رفع کرده و پروازهای خود را حفظ کند.

نقش هما در پروازهای حج: تعهد ملی

یکی از مهم ترین و حساس ترین فعالیت های سالیانه هما، انتقال حجاج ایرانی به عربستان و بازگرداندن آن ها است. این شرکت، سالیانه و در کنار پروازهای عادی خود، ده ها هزار زائر را از شهرهای مختلف ایران به مدینه و جده منتقل می کند. این عملیات گسترده، همواره با چالش هایی همراه بوده است، به ویژه با توجه به تعداد زیاد زائران و کمبود هواپیما در ناوگان هما.

در سال های اخیر، با توافقاتی که با عربستان سعودی صورت گرفت، بخشی از پروازهای حج توسط شرکت هواپیمایی ملی عربستان انجام می شود که تا حدودی بار از دوش هما برداشته است. در سال ۱۳۹۶، هما حتی توانست برای تعدادی از پروازهای حج، از ایرباس های A330 که پس از برجام خریداری کرده بود، استفاده کند که کیفیت خدمات را بهبود بخشید. نقش هما در پروازهای حج، نشان دهنده تعهد این شرکت به ارائه خدمات ضروری ملی، حتی در سخت ترین شرایط است.

خانواده هما: گذشته و حال

خانواده هواپیمایی ملی ایران امروز تنها شامل یک شرکت حمل و نقل هوایی بار به نام ایران ایر کارگو است. این شرکت با ناوگانی متشکل از سه فروند هواپیما (که اغلب فرسوده هستند)، وظیفه حمل و نقل بار را برای هما بر عهده دارد و در حال حاضر، تنها یک فروند از آن ها فعال و عملیاتی است.

در گذشته، هما دارای زیرمجموعه های دیگری نیز بود که هر یک نقش مهمی ایفا می کردند:

• هواپیمایی ایران ایرتور: این شرکت با هدف افزایش مسیرهای پروازی داخلی هما تأسیس شده بود، اما در سال ۱۳۹۴ به بخش خصوصی واگذار شد.
• گروه هتل های هما: این گروه مالک چندین هتل در شهرهای بزرگ ایران (تهران، شیراز، بندرعباس، مشهد) بود که اکثر آن ها پیش از انقلاب ساخته شده بودند. در سال ۱۳۹۱، گروه هتل های هما نیز به سازمان تأمین اجتماعی فروخته شد.

این واگذاری ها، ناشی از مشکلات مالی و لزوم تمرکز هما بر فعالیت های اصلی خود در حوزه حمل و نقل هوایی بوده اند.

سوانح و درس های آموخته

مانند هر شرکت هواپیمایی با سابقه طولانی، هما نیز در طول تاریخ خود با سوانح و حوادثی مواجه بوده است. طبق آمار تا ماه نوامبر ۲۰۱۷، ۲۵ سانحه هوایی برای ایران ایر ثبت شده که تنها در ۱۲ حادثه، تعداد ۵۴۸ مسافر جان خود را از دست دادند. این حوادث، همواره درس های مهمی را برای صنعت هوانوردی ایران به ارمغان آورده اند و بر لزوم رعایت بالاترین استانداردهای ایمنی، به ویژه در مواجهه با چالش های ناشی از تحریم ها، تأکید کرده اند. تلاش برای حفظ و ارتقای ایمنی، حتی با ناوگان قدیمی، از اولویت های اصلی هما بوده است.

مدیریت و تلاش برای بقا

در سال های اخیر، مدیران عامل متعددی سکان هدایت هما را بر عهده گرفته اند، از فرهاد پرورش که ۸ سال مدیریت را بر عهده داشت تا فرزانه شرفبافی، تورج دهقانی زنگنه، علیرضا برخور و شمس الدین فرزادی پور. هر یک از این مدیران، با وجود محدودیت های شدید، تلاش کرده اند تا با برنامه ریزی های دقیق، حفظ پرسنل متخصص و استفاده بهینه از منابع موجود، شرکت را در مسیر بقا و حتی توسعه قرار دهند. تلاش برای تأمین قطعات یدکی، بهینه سازی مسیرها و ارائه خدمات با کیفیت حداقلی، از جمله اقدامات مستمر در این دوره بوده است.

چشم انداز آینده: ایستادگی در برابر طوفان

هما امروز، با وجود تحریم های ۲۰۲۴ و لغو پروازهای اروپا، همچنان یک میراث ملی است که با تمام توان، برای بقا و بازگشت به جایگاه شایسته اش تلاش می کند. چشم انداز آینده این شرکت، تا حد زیادی به رفع موانع بین المللی و امکان نوسازی ناوگان وابسته است. اما در این میان، قدرت مقاومت، تخصص کارکنان و تعهد به خدمت رسانی به مردم ایران، سرمایه های اصلی هما هستند. این شرکت هواپیمایی، نمادی از ایستادگی در برابر طوفان چالش هاست و امید می رود که روزی دوباره بال های خود را با هواپیماهای مدرن و جدید بگشاید و در آسمان های جهان بدرخشد.

نتیجه گیری: هما؛ تداوم یک داستان پرواز در آسمان ایران

داستان شرکت هواپیمایی ایران ایر، «هما»، روایتی پر فراز و نشیب از اراده و مقاومت در آسمان ایران است. از اولین گام های «باشگاه ملی هوانوردی» تا تولد «هما» با ادغام پیشگامان خصوصی، و سپس اوج گیری خیره کننده در دوران طلایی که این شرکت را به یکی از معتبرترین و پیشرفته ترین ایرلاین های جهان تبدیل کرد. هما، با ناوگان مدرن بوئینگ و ایرباس، پروازهای بی توقف به نیویورک و سفارش هواپیماهای مافوق صوت کنکورد، نه تنها یک نام در صنعت هوانوردی بود، بلکه نمادی از اقتدار و پیشرفت ایران در عرصه بین المللی به شمار می رفت.

اما این مسیر، خالی از چالش نبود. پس از انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و دهه ها تحریم های بی امان، هما با آزمون های دشواری روبرو شد. ناوگان آن به تدریج فرسوده شد، مسیرهای بین المللی اش محدود گشت و فرصت های نوسازی، بارها با بازگشت تحریم ها از دست رفت. با این حال، حتی در دل این چالش ها، روحیه خودکفایی و تخصص کارکنان هما، این شرکت را زنده نگه داشت.

امروز، با وجود تحریم های جدید ۲۰۲۴ و لغو پروازهای اروپا، هما همچنان با بال های خسته اما مصمم، به پرواز ادامه می دهد. این شرکت نه تنها جابجا کننده مسافر و بار است، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از حافظه تاریخی و غرور ملی ایرانیان محسوب می شود. داستان «تاریخچه شرکت هواپیمایی ایران ایر»، داستان مقاومت، امید و تداوم یک میراث ملی در طوفان های روزگار است. هما، با تمام فراز و نشیب هایش، همچنان در آسمان ایران می درخشد و نمادی از ایستادگی ملتی است که رؤیای پرواز را هرگز رها نکرده است.