تاریخچه بزرگترین فرودگاه ایران

پاسخ به این پرسش که بزرگترین فرودگاه ایران کدام است، در طول تاریخ هوانوردی کشور دستخوش تغییر و تحول بوده است. در گذشته ای نه چندان دور، فرودگاه بین المللی مهرآباد با شکوه و عظمت خود، به عنوان اصلی ترین دروازه هوایی ایران به جهان شناخته می شد. امروزه، این عنوان به فرودگاه بین المللی امام خمینی تعلق دارد که نه تنها از نظر مساحت، بلکه در جایگاه بین المللی و حجم ترافیک پروازهای خارجی نیز گوی سبقت را ربوده است. این مقاله به کاوش در تاریخچه پرفراز و نشیب این دو فرودگاه محوری و نقش آن ها در توسعه هوانوردی کشور می پردازد.

سفر در تاریخ هوانوردی ایران، ما را به نقاطی پر از شور و هیجان و تلاش برای پرواز رهنمون می شود. این سفر نه تنها داستان ساخت سازه های عظیم است، بلکه روایتگر بلندپروازی انسان ها و اراده ای استوار برای گشودن راه هایی نوین در آسمان است. بزرگترین فرودگاه های ایران، هر یک در برهه ای از زمان، نمادی از پیشرفت و ارتباط با جهان بوده اند و اکنون نیز با نقشی متفاوت، به این راه ادامه می دهند. از زمانی که نخستین هواپیما بر زمین های ایران فرود آمد تا امروز که پرنده های آهنین غول پیکر در آسمان شهرهایمان جولان می دهند، فراز و نشیب های بسیاری تجربه شده است. در این مسیر، دو نام بیش از بقیه در خاطره جمعی ما نقش بسته اند: مهرآباد و امام خمینی، فرودگاه هایی که هر یک، به شکلی، بزرگترین بوده اند.

طلایه داران هوانوردی در ایران: نخستین گام ها و چرایی نیاز به پایتخت

پیش از آنکه تهران به مرکزی برای پروازها تبدیل شود، دیگر نقاط ایران گام های اولیه را در صنعت هوانوردی برداشتند. نخستین فرودگاه ایران در سال ۱۲۸۷ شمسی در مسجدسلیمان، در دل مناطق نفت خیز، ساخته شد. این فرودگاه که امروزه به نام «شهید آسیایی» شناخته می شود، به دلیل نیاز شرکت های نفتی خارجی مانند KLM هلند و بریتیش ایرویز انگلستان، آغازگر فصلی نو در حمل و نقل هوایی کشور بود و راه را برای توسعه های آتی هموار کرد.

پس از آن، در سال ۱۳۰۸ شمسی و در دوران پهلوی اول، شیراز شاهد تولد دومین فرودگاه کشور بود که در ابتدا «طیاره خانه» نام داشت و تنها به پروازهای داخلی اختصاص یافته بود. سال ها بعد، در سال ۱۳۴۵، فرودگاه جدیدی در جنوب شرقی شیراز احداث شد که امروزه با نام فرودگاه بین المللی شهید دستغیب شناخته می شود و از مجهزترین فرودگاه های کشور در زمینه ناوبری الکترونیکی به شمار می آید. این پیشرفت ها، هرچند مهم بودند، اما نیاز به یک مرکزیت هوایی جامع و مدرن در پایتخت، بیش از پیش احساس می شد.

تهران، به عنوان مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران، به سرعت در حال رشد و توسعه بود. ارتباطات بین المللی و داخلی کشور، نیازمند زیرساختی قوی و کارآمد در قلب پایتخت بود تا بتواند حجم روزافزون مسافران و بار را جابجا کند. این ضرورت، چشم ها را به سمت غرب تهران دوخت، جایی که قرار بود یکی از بزرگترین پروژه های هوانوردی ایران رقم بخورد و نام آن برای دهه ها با تاریخ پروازهای کشور عجین شود.

فرودگاه مهرآباد: روایتی از تولد تا پادشاهی در آسمان ایران

در سال ۱۳۱۷ شمسی، در سرزمینی که هنوز بوی روستاهای حسین آباد و مهرآباد را در خود داشت، بذرهای یک رویای بزرگ کاشته شد؛ رویایی که قرار بود مهرآباد را به قلب تپنده هوانوردی ایران تبدیل کند. این فرودگاه، که نام خود را از روستای مهرآباد جنوبی ده بالا گرفت، داستان های بسیاری در دل خود نهفته دارد.

تولد مهرآباد در قلب یک روستا

روستای مهرآباد، که نام اصلی اش «حسین آباد» بود، ابتدا در تملک حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه قاجار قرار داشت. حاجی میرزا آقاسی این روستا را به ناصرالدین شاه هدیه کرد و بعدها، این اراضی به عنوان مهریه عصمت الدوله، دختر ناصرالدین شاه و همسر دوست محمدخان معیرالممالک، درآمد و نام دلنشین «مهرآباد» بر آن نهاده شد. هرچند، این مالکیت چندان دوام نیاورد و به دلیل برخی مشکلات، مهرآباد از چنگ خاندان معیرالممالک بیرون آمد و به تملک خانواده نظام مافی درآمد.

اما سرنوشت مهرآباد، چیزی فراتر از یک روستا بود. در سال ۱۳۰۴ و در دوران سلطنت رضاشاه، با واگذاری حق انحصاری هواپیمایی به شرکت آلمانی یونکرس و سپس تاسیس باشگاه خلبانی، زمینه برای برآمدن فرودگاهی عظیم فراهم شد. در سال ۱۳۱۷، با ۲۰ فروند هواپیما، عملاً فرودگاه مهرآباد توسط همین شرکت در اراضی مهرآباد بنیاد گذاشته شد و فصلی جدید در هوانوردی ایران آغاز شد.

سال های اوج شکوه و پروازهای بین المللی

با گذشت زمان، مهرآباد از یک فرودگاه کوچک به مرکزی استراتژیک تبدیل شد. در سال ۱۳۲۵، اولین گروه خلبانان نیروی هوایی ایران برای آموزش به آمریکا اعزام شدند و در سال ۱۳۲۸، نیروی هوایی با هواپیماهای اف-۸۶ سیبر و تی-۳۳ عملیات پروازی خود را از مهرآباد آغاز کرد. پیوستن ایران به سازمان بین المللی هوانوردی کشوری (ایکائو) و رعایت استانداردهای جهانی، به رشد چشمگیر ترافیک مسافری و باری این فرودگاه افزود.

اهمیت ملی فرودگاه مهرآباد آنقدر زیاد بود که در سال ۱۳۳۷ شمسی، تصویر آن بر روی اسکناس های ۲۰ تومانی چاپ شد، نمادی از پیشرفت و مدرنیته برای ایرانیان. توسعه زیرساخت ها و پایانه های بین المللی با همکاری معماران برجسته، همچون ویلیام پریرا در دهه ۵۰، چهره ای مدرن و جهانی به این فرودگاه بخشید. در سال های پیش از انقلاب، مهرآباد اوج ترافیک بین المللی خود را تجربه می کرد و به راستی، پادشاه بلامنازع آسمان ایران بود.

فرودگاه مهرآباد، نه تنها یک مرکز حمل و نقل هوایی بود، بلکه نمادی از پیوستن ایران به شبکه جهانی ارتباطات و پیشرفت محسوب می شد؛ یک بنای تاریخی که شاهد دگرگونی های بزرگ کشور بود.

دگرگونی پس از انقلاب و نقش کنونی به عنوان قلب پروازهای داخلی

پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، فرودگاه مهرآباد همچنان نقش محوری خود را در هوانوردی کشور حفظ کرد. اما با افزایش جمعیت تهران و توسعه شهری، ضرورت احداث فرودگاهی جدید برای پروازهای بین المللی احساس شد. این تصمیم، به تدریج مهرآباد را به سمت تخصصی شدن در پروازهای داخلی سوق داد. این فرآیند، هرچند با چالش هایی همراه بود، اما به مهرآباد هویت جدیدی بخشید.

امروزه، فرودگاه مهرآباد، با شش پایانه مجزا، به عنوان اصلی ترین هاب پروازهای داخلی ایران فعالیت می کند. پایانه های ۱ و ۲ برای پروازهای شرکت هایی نظیر ایران ایر، ایران ایرتور، آتا ایر و قشم ایر استفاده می شوند، در حالی که پایانه های ۴ و ۶ به ترتیب برای پروازهای خروجی و ورودی سایر شرکت ها اختصاص دارند. پایانه های ۳ و ۵ نیز به پروازهای حج تمتع اختصاص یافته اند. این فرودگاه، همچنان با آمار بالای پروازها و جابجایی مسافران و بار داخلی، قلب تپنده حمل و نقل هوایی کشور به شمار می آید. البته، مهرآباد نیز با چالش هایی مانند تعداد بالای هواپیماهای زمین گیر مواجه است که نیاز به توجه و بازسازی دارند. همچنین، خدمات ویژه ای نظیر جایگاه تشریفات اختصاصی CIP در پایانه ۱، برای راحتی مسافران خاص ارائه می شود.

فرودگاه بین المللی امام خمینی: دروازه ایران به جهان، داستانی از بلندپروازی و چالش ها

با گسترش شهر تهران و محدودیت های فرودگاه مهرآباد، نیاز به یک فرودگاه بین المللی جدید و مجهز، بیش از پیش احساس می شد. این ایده، در نهایت به تولد فرودگاه بین المللی امام خمینی، بزرگترین دروازه هوایی کنونی ایران به جهان، منجر شد.

رویای فرودگاهی جهانی: ایده و آغاز ساخت

ایده ساخت فرودگاهی با استانداردهای بین المللی و توانایی ترانزیت بین اروپا و آسیا، به سال ۱۳۴۶ و پیشنهاد سازمان ایکائو بازمی گردد. این طرح بلندپروازانه، در سال ۱۳۵۱ شمسی، با نام «فرودگاه بین المللی آریامهر» به تصویب هیئت دولت وقت رسید و گام های اولیه برای تحقق آن برداشته شد. در سال ۱۳۵۶، کار ساخت فرودگاه با همکاری شرکت های آمریکایی نظیر TAMS و همچنین شرکت های ایرانی آغاز شد. طرح اولیه، شباهت هایی با فرودگاه بین المللی دالاس-فورث ورث داشت و قرار بود تا سال ۱۳۶۲ با بودجه ای بالغ بر یک میلیارد دلار تکمیل شود. این فرودگاه در جنوب غرب تهران، در محدوده ای وسیع در دهستان وهن آباد شهرستان رباط کریم، برپا می شد.

چالش ها، توقف ها و حواشی پر فراز و نشیب افتتاح

با وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، پروژه ساخت فرودگاه امام خمینی متوقف شد. این توقف، سال ها به طول انجامید تا اینکه پس از جنگ، در سال ۱۳۷۴، با رویکردی متفاوت و ابتدا با تخصص داخلی و سپس با همکاری شرکت های فرانسوی، ساخت آن از سر گرفته شد. اما داستان این فرودگاه، خالی از حاشیه نبود. افتتاح فاز نخست در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۸۳، با یکی از جنجالی ترین اتفاقات تاریخ هوانوردی ایران همراه شد.

در آن روز، در حالی که قرار بود نخستین پروازها در این فرودگاه به زمین بنشینند، نیروهای زمینی و هوایی سپاه پاسداران به فرودگاه حمله ور شدند و مانع از گشایش کامل و فرود هواپیماها شدند. دلیل این حمله، واگذاری برخی خدمات فرودگاه به شرکت ترکیه ای «تاو» اعلام شد که با مخالفت شدید برخی نهادهای داخلی روبرو بود. این اتفاق، واکنش های تندی را در پی داشت؛ مهدی کروبی، رئیس وقت مجلس، آن را «آبروریزی برای کشور» خواند و هیئت دولت وقت، خواستار محاکمه فرماندهان حمله شد. این رویداد حتی تا آستانه استعفای رئیس جمهور وقت، محمد خاتمی، پیش رفت و بازتاب گسترده ای در رسانه های بین المللی پیدا کرد. با وجود تمام این حواشی، فرودگاه نهایتاً در روزهای پایانی دولت خاتمی به صورت نیمه کاره افتتاح شد و در زمان دولت نهم، با دستور رئیس جمهور وقت، تمامی پروازهای بین المللی تهران از مهرآباد به امام خمینی منتقل شدند تا این فرودگاه رسماً به دروازه اصلی ایران به جهان تبدیل شود.

جنجال افتتاح فرودگاه امام خمینی، نشان دهنده پیچیدگی ها و چالش های بزرگی بود که پروژه های ملی در ایران با آن ها دست و پنجه نرم می کردند، اما سرانجام این فرودگاه به مسیر خود ادامه داد و جایگاه خود را به عنوان بزرگترین فرودگاه بین المللی ایران تثبیت کرد.

جایگاه کنونی، توسعه و افق های پیش رو

فرودگاه بین المللی امام خمینی، با مساحت وسیع حدود ۱۴ هزار هکتار، در ۲۵ کیلومتری جنوب غرب تهران و در مسیر آزادراه تهران-قم واقع شده است. این وسعت بی نظیر، امکان توسعه های آتی و تبدیل شدن به یک شهر فرودگاهی مدرن را فراهم آورده است. این فرودگاه، مرکز فعالیت شرکت های هواپیمایی متعددی نظیر ایران ایر، ماهان ایر، آسمان، قشم ایر، کاسپین، تابان و زاگرس است و تا اوت ۲۰۱۴، بیش از ۴۰ شرکت هواپیمایی خارجی با بیش از ۷۰۰ پرواز هفتگی، تهران را به شهرهایی در بیش از ۳۰ کشور جهان متصل می کردند.

این فرودگاه در حال حاضر دارای دو پایانه مسافربری فعال است. پایانه ۱، که اولین پایانه بهره برداری شده است، ظرفیت جابجایی سالانه ۶.۵ میلیون مسافر و ۱۲۰ هزار تن بار را دارد. پایانه دوم، معروف به پایانه سلام، در ژوئن ۲۰۱۹ (خرداد ۱۳۹۸) افتتاح شد. این پایانه با ظرفیت ۵ میلیون مسافر در سال، در ابتدا قرار بود برای پروازهای حج استفاده شود، اما با تصمیمات جدید، تمامی پروازهای بین المللی را پوشش می دهد. علاوه بر این، مطالعات برای ساخت پایانه سوم به نام پایانه ایرانشهر در حال انجام است که با ظرفیت ۲۰ میلیون مسافر در سال، در آینده ای نه چندان دور، ظرفیت کل فرودگاه امام خمینی را به ۳۰ میلیون نفر افزایش خواهد داد و پایانه ۱ به پروازهای داخلی اختصاص خواهد یافت.

طراحان برجسته ای همچون ایرج کلانتری و پل آندرو (طراح فرودگاه شارل دوگل پاریس) در طراحی این فرودگاه نقش داشته اند. فرودگاه امام خمینی از امکانات ویژه ای نظیر جایگاه تشریفات اختصاصی CIP و خدمات فست ترک برخوردار است که تجربه ای لوکس و راحت را برای مسافران فراهم می آورد. دسترسی به این فرودگاه نیز از طریق مترو، تاکسی و اتوبوس از طریق آزادراه های مختلف امکان پذیر است. با این ظرفیت ها و برنامه های توسعه آتی، فرودگاه امام خمینی بی شک بزرگترین و استراتژیک ترین فرودگاه ایران در عرصه بین المللی محسوب می شود.

مهرآباد و امام خمینی: دو هویت، یک آسمان، نمادی از پیشرفت هوانوردی ایران

داستان فرودگاه های مهرآباد و امام خمینی، روایتی جذاب از تکامل هوانوردی در ایران است. هر یک از این فرودگاه ها، در برهه ای از تاریخ، به حق، عنوان بزرگترین فرودگاه ایران را از آن خود کرده اند، اما هر یک با هویتی متفاوت و نقشی مکمل در شبکه حمل و نقل هوایی کشور.

مهرآباد، با پیشینه تاریخی و خاطرات پروازهای بین المللی خود، نماد آغاز و شکوفایی هوانوردی مدرن در ایران است. این فرودگاه، برای دهه ها، قلب تپنده پروازهای کشور بود و به عنوان اولین فرودگاه بین المللی بزرگ، هزاران داستان سفر، ملاقات و خداحافظی را در خود جای داده است. امروزه، با تغییر کاربری به قطب اصلی پروازهای داخلی، مهرآباد همچنان نقش حیاتی در اتصال شهرهای ایران به یکدیگر ایفا می کند و از پرترددترین فرودگاه های کشور به شمار می آید. این دگرگونی، نشان دهنده توانایی مهرآباد در انطباق با نیازهای زمان و حفظ جایگاه استراتژیک خود است.

در مقابل، فرودگاه بین المللی امام خمینی، با وسعت چشمگیر، طراحی مدرن و تمرکز بر پروازهای بین المللی، نماینده رویکردی جدید به هوانوردی در ایران است. این فرودگاه، دروازه اصلی ایران به جهان است و نقش کلیدی در توسعه ارتباطات بین المللی، جذب گردشگر و تسهیل تجارت ایفا می کند. ظرفیت های بالای آن در جابجایی مسافر و بار، در کنار برنامه های توسعه آتی، آن را در جایگاه بزرگترین فرودگاه ایران از نظر مساحت و حجم پروازهای بین المللی قرار داده است. امام خمینی، نمادی از بلندپروازی ایران برای قرار گرفتن در مسیرهای اصلی ترانزیت هوایی جهان است.

این دو فرودگاه، هرچند با چالش ها و فراز و نشیب های خاص خود روبرو بوده اند، اما در مجموع، نقشی بی بدیل در توسعه و پیشرفت صنعت هوانوردی ایران داشته اند. مهرآباد، با تاریخ پر افتخار خود، داستان ریشه ها و گذشته پرافتخار این صنعت را روایت می کند و امام خمینی، با چشم اندازی رو به آینده، افق های جدیدی را برای حضور ایران در عرصه جهانی می گشاید. این همزیستی، نشان دهنده بلوغ و پویایی هوانوردی ایران است که با درک نیازهای مختلف، توانسته است دو قطب مهم را برای پروازهای داخلی و بین المللی توسعه دهد.

نگاهی به آینده صنعت هوانوردی ایران، ضرورت توسعه مستمر و به روزرسانی زیرساخت ها را یادآور می شود. افزایش ظرفیت ها، بهبود کیفیت خدمات، و همگامی با فناوری های روز دنیا، از جمله اقداماتی است که می تواند جایگاه این دو فرودگاه و به تبع آن، کل شبکه هوانوردی ایران را در منطقه و جهان تقویت کند. داستان مهرآباد و امام خمینی، بیش از آنکه صرفاً تاریخ دو بنا باشد، روایتگر تلاش های بی وقفه ملتی برای پرواز و دستیابی به بلندترین قله های پیشرفت است.