تاریخچه شهر بلقیس اسفراین: از اسفراین کهن تا گنجینه خشتی ایران

شهر بلقیس اسفراین، دومین ارگ خشتی و گلی ایران پس از ارگ بم، گنجینه ای باستانی در جنوب غرب اسفراین کنونی است که با قدمتی کهن، روایتگر تمدنی دیرینه در خراسان شمالی است. این شهر تاریخی، با ارگ عظیم، شارستان گسترده و بقایای معماری شگفت انگیز، همواره میزبان زندگی پرفراز و نشیب مردمانی بوده که تاریخ و فرهنگ ایران را در دل خشت و گل هایش حک کرده اند.

کاوش های باستان شناسی و پژوهش های تاریخی، لایه های پنهان این شهر عظیم را آشکار ساخته و درکی عمیق تر از جایگاه آن در گذر زمان به دست داده است. شهر بلقیس، نه تنها نمادی از معماری خشتی است، بلکه شاهدی بر تداوم حیات و خلاقیت بشر در برابر هجوم ها و ویرانی هاست. این مقاله به بررسی جامع تاریخچه، ساختارها و یافته های فرهنگی این شهر می پردازد تا اهمیت آن را به عنوان یک میراث ملی و بالقوه جهانی روشن سازد.

معرفی اجمالی شهر بلقیس اسفراین

شهر بلقیس اسفراین، با شهرت دومین ارگ خشتی و گلی ایران، در فاصله سه کیلومتری جنوب غرب اسفراین کنونی واقع شده و گستره ای بالغ بر ۱۸۰ هکتار را در بر می گیرد. این مجموعه تاریخی عظیم، نه تنها یک یادگار باستانی، بلکه نمادی زنده از پایداری تمدن ایرانی در برابر توفان های تاریخ است. مجموعه ای از آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان با برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه های معروف به منارتپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان ها و یک گورستان وسیع، همگی حکایت از حیات پررونق این شهر در دوران های مختلف دارند.

موقعیت جغرافیایی و اهمیت استراتژیک

موقعیت جغرافیایی شهر بلقیس اسفراین، در کنار مسیرهای تجاری کهن، به ویژه جاده ابریشم، آن را به نقطه ای استراتژیک در طول تاریخ تبدیل کرده بود. این شهر در مسیر پیوندگاه مهمی قرار داشت که جرجان را به نیشابور متصل می ساخت و نقش کلیدی در تبادلات اقتصادی و فرهنگی منطقه ایفا می کرد. قرار گرفتن در این شاهراه، رونق بازارهای آن را تضمین می کرد و محلی برای گردهمایی تاجران، مسافران و اندیشمندان از سرزمین های دور و نزدیک بود.

وجه تسمیه: از اسفراین تا بلقیس

نام گذاری این شهر کهن، خود داستانی پر از گمانه زنی و روایت است. در متون تاریخی و جغرافیایی اسلامی، از نام های متعددی همچون «مهرجان»، «اسپرآئین»، «سبراین»، «سفراین» و «اسفرائین» یاد شده است. الحاکم، مؤلف تاریخ نیشابور، از تعلق خاطر قباد ساسانی به این شهر یاد کرده و آن را «مهرجان» می خوانده است. برخی نیز واژه «اسپرآئین» را از ترکیب «اسپر» به معنای سپر و «آیین» به معنای روش دانسته اند که اشاره به مردمان جنگاور و دلیر این سرزمین داشته است.

اما نام «بلقیس»، که امروزه شهرت بیشتری دارد، داستانی متفاوت دارد. تا پیش از دوران قاجار، در متون تاریخی به این نام اشاره ای نشده است. گمانه زنی ها درباره وجه تسمیه بلقیس، شامل شباهت آب و هوایی منطقه با سرزمین ملکه سبا، یا دستور مرمت شهر توسط بلقیس خاتون، مادر تیمور گورکانی، می شود. اما روایتی منطقی تر، این نام را به جویندگان گنج و قاچاقچیان عتیقه نسبت می دهد که به دلیل اسرارآمیز بودن شهر، برج و باروی مرتفع و فراوانی اشیای عتیقه، و همچنین اشاره قرآن به داستان بلقیس و سلیمان، این نام افسانه ای را بر ویرانه های شهر نهادند. کلنل ییت و پی. ام. سایکس، جهانگردان غربی، نیز در سفرنامه های خود به این موضوع اشاره کرده اند.

با این حال، موثق ترین سند برای نام این شهر، سکه هایی است که در ضرابخانه آن ضرب شده اند. این سکه ها، که از دوران ایلخانی تا اواخر صفویه، به مدت ۷۰۰ سال نام «اسفراین» را به وضوح بر خود داشته اند، نشان می دهند که نام اصلی و رسمی این شهر در طول قرون متمادی، اسفراین بوده است.

جایگاه کنونی: میراث ملی و چشم انداز جهانی

شهر تاریخی بلقیس اسفراین در سال ۱۳۸۸ شمسی به عنوان پایگاه میراث فرهنگی به تصویب رسید و با شماره ثبت ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اهمیت این سایت باستانی تا جایی است که رهبر معظم انقلاب نیز در سفر خود به خراسان شمالی، بر ضرورت معرفی و حفاظت از آن تاکید کردند و آن را شبیه قلعه بم خواندند که باید بیشتر شناخته شود.

«این قلعه ای که نزدیک اسفراین است می گویند شبیه قلعه بم است. آن بنای ارگ معروف بم که از خارج می آمدند برای بازدید آن. اینجا چرا کسی نمی آید؟ چرا معرفی نشده است؟ چرا نمی شناسند؟ درحالی که اینجا در دسترس تر است… اینجا درمعرض عبور و مرور کاروان های زیارتی است. مردم دارند می روند. می آیند. دررفتن، برگشتن یک روز، نه همه این مسافران، بعضی از اینها توی این شهر بمانند و بروند از مراکز طبیعی اینجا، از همین مراکز تاریخی اینجا بازدید کنند شما ببینید چه تحولی درکسب و کار و زندگی اینجا به وجود خواهد آمد؛ بنابراین اینهم یک اولویت است.»

این شهر باستانی، پتانسیل بالایی برای ثبت جهانی دارد و تلاش ها برای قرار گرفتن آن در فهرست میراث جهانی یونسکو ادامه دارد. چنین دستاوردی می تواند توجهات بین المللی را به این گنجینه خشتی جلب کرده و به حفاظت و معرفی هرچه بیشتر آن کمک شایانی کند.

تاریخچه پرفراز و نشیب شهر بلقیس (از پیدایش تا ویرانی)

تاریخ شهر بلقیس، داستانی طولانی از پیدایش، شکوفایی، ویرانی و بازسازی است که در دل خاک و خشت های آن نهفته است. از اولین استقرارها در دوران باستان تا تخریب نهایی توسط افغان ها، این شهر همواره شاهد تحولات و دگرگونی های بی شماری بوده است.

ریشه های باستانی و اولین استقرارها (اوایل دوره پارت تا ساسانی)

قدیمی ترین شواهد استقراری در شهر بلقیس، به اوایل دوره پارت ها بازمی گردد که نشان از قدمت هزاران ساله این منطقه دارد. متون تاریخی نیز از آبادانی و شکوفایی اسفراین در دوران ساسانی حکایت می کنند. این دوره، پایه های تمدنی این شهر را بنا نهاد و بستری برای توسعه های بعدی فراهم آورد.

شکوفایی در سایه اسلام: دوران صدر اسلام، سامانیان و اوج رونق (قرون ۳ و ۴ ه.ق)

در سال ۳۱ هجری، سپاه اسلام اسفراین را فتح کرد و این شهر وارد دوران جدیدی شد. در قرون سوم و چهارم هجری قمری، هم زمان با حکومت سامانیان، اسفراین به اوج رونق و شکوفایی خود رسید. کتاب هایی همچون «حدودالعالم من المشرق الی المغرب» و «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» از اسفراین به عنوان شهری آباد، پرنعمت و دارای بازارهای تجارتی پررونق یاد کرده اند. حضور رجال مذهبی و سیاسی نیز به اهمیت و اعتبار این شهر می افزود. ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی، وزیر سبکتکین و سلطان محمود غزنوی، یکی از شخصیت های برجسته این دوره بود که در آبادانی اسفراین نقش مهمی داشت.

عصر طلایی و تحولات: دوران سلجوقی و ایلخانی (قرون ۵ تا ۸ ه.ق)

با روی کار آمدن سلجوقیان در قرن پنجم هجری، شهرهای خراسان با تحولات بسیاری روبرو شدند. اسفراین در دوران ملکشاه سلجوقی، به دلیل بنیانگذاری مدارس نظامیه در نیشابور که اسفراین نیز بخشی از آن محسوب می شد، از رونق علمی و فرهنگی ویژه ای برخوردار بود. شریف ادریسی، جغرافیدان قرن ششم، اسفراین را شهر متوسطی توصیف کرده که محل تجارت و ارزاق است.

اما دوران سلجوقی، با درگیری هایی نیز همراه بود. حملات غزان در زمان سلطان سنجر، خسارات زیادی به اسفراین وارد کرد و شهر را ویران ساخت. درگیری های مذهبی میان علویان و شافعیان نیز به تخریب مدارس و بازارها منجر شد.

پس از فروپاشی سلجوقیان و حملات ویرانگر مغول در اوایل قرن هفتم، اسفراین نیز مانند بسیاری از شهرهای خراسان، مورد هجوم قرار گرفت و قتل عام های بسیاری در آن رخ داد. با این حال، در دوران ایلخانیان، به رغم صدمات، به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه های تجاری، دوباره رونق گرفت و به یکی از ایالت های مهم با ضرابخانه مستقل تبدیل شد. ضرب سکه های متعدد در این دوره، گواه اهمیت اقتصادی و سیاسی اسفراین بود. اسلام آوردن غازان خان و فعالیت های عمرانی و مذهبی او و امرایش، همچون ساخت کاریزها، به آبادانی شهر کمک شایانی کرد. در این دوره، شهر به بخش های صنعتی، ضرابخانه، بازار، مسجد و آب انبار تقسیم می شد و بیشترین گستردگی خود را تجربه کرد. ظهور تصوف و مکتب های عرفانی نیز در این دوران، بر زندگی اجتماعی مردم تاثیر گذاشت.

سقوط و مقاومت: دوران تیموری و صفوی (قرون ۹ تا ۱۲ ه.ق)

حملات ویرانگر تیمورلنگ در قرن نهم هجری، اسفراین را با خاک یکسان کرد. شرف الدین یزدی در کتاب ظفرنامه، به توصیف جان گداز این ویرانی پرداخته است:

«… و صاحب قران (تیمورلنگ) ازآنجا{نیشابور} به سعات اقبال سوار شده و به جانب اسفراین که گماشتگان امیر ولی داشتند روان شد و مقارن وصول که مردم هنوز به تعیین یورت و مقام و اندیشه نزول و ضرب خیام مشغول بودند، حکم جهان مطاع پنفاذ پیوست کار شهر بسازد عساکر نصرت به شعار بی توقف چپرها و سپرها گرفته روی به حصار نهادند و رسیدند و فتح کردن یکی بود حصار را رخنه ها کرده درآمدند و بسیاری به قتل آوردند عمارات مطلقاً از حصار و خانه و مسکن و کاشانه با زمین هموار گشت. چون قهر سپاهش درآمد دست همه خلق شد کشته شهر پست حصار و بیوت و مساکن نماند و جز نامی از اسفراین نماند.»

با تشکیل سلسله صفویه در قرن دهم، اسفراین همچنان با چالش های جدی، به ویژه حملات مکرر ازبک ها، روبرو بود. شهر بارها مورد هجوم، غارت و تخریب قرار گرفت، اما هر بار با تلاش و مقاومت مردم، بازسازی شد. در این دوران، به دلیل ضرورت دفاعی، محدوده شهر کوچک تر شد و قلعه (کهندژ) اهمیت ویژه ای یافت.

پایان حیات شهری و آغاز افسانه بلقیس: هجوم افغان ها و دوران قاجار

نقطه پایان بر حیات پرفراز و نشیب شهر اسفراین کهن، هجوم افغان ها در سال ۱۱۳۱ هجری قمری بود. در این حمله، شهر به طور کامل ویران و از بین رفت و جایگاه پیشین خود را از دست داد. از همین زمان بود که نام افسانه ای بلقیس بر روی خرابه های شهر قدیمی اسفراین نهاده شد. با این حال، حتی پس از این ویرانی کامل، برخی خانواده ها تا اواخر دوران قاجار به زندگی مستقل خود در ارگ ادامه دادند، که نشان از پیوند عمیق مردم با این سرزمین دارد.

معماری و ساختارهای کلیدی شهر بلقیس

شهر بلقیس با معماری خاص خود، روایتگر دانش و فنون مهندسی دوران باستان است. سازه های عظیم خشتی و گلی، نمایانگر نبوغ سازندگان آن هستند که در شرایط اقلیمی سخت، بناهایی مستحکم و کاربردی می آفریدند.

ارگ بلقیس (نارین قلعه): قلب تپنده شهر

ارگ بلقیس، که به آن نارین قلعه نیز گفته می شود، برجسته ترین و سالم ترین اثر باقی مانده در این مجموعه است. این ارگ با مساحتی حدود ۵۱۷۱۲ متر مربع، دارای ۲۹ برج به ارتفاع تقریبی ۱۱ متر است که همچون نگهبانانی استوار، شهر را در آغوش گرفته اند. خندق وسیعی که اطراف ارگ را احاطه کرده بود، بر نفوذناپذیری آن می افزود.

مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این قلعه عظیم، گل و چینه است که در بخش هایی برای استحکام بیشتر از خشت، آجر و چوب نیز استفاده شده است. دروازه ورودی اصلی در ضلع شمالی با یک پیشامدگی به داخل شارستان مشخص بود. اگرچه حفاری های غیرمجاز بسیاری از فضاهای داخلی را تخریب کرده، اما بقایایی از معماری داخلی، شامل اتاق ها، سیستم آبرسانی و تنورها، نشان از زندگی پر جنب و جوش در این دژ مستحکم دارد. اولین دوره استقرار در ارگ به دوران سلجوقیان بازمی گردد و پس از آن نیز چندین بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

شارستان: محدوده عمومی و زندگی شهری

شارستان، محدوده عمومی و زندگی شهری بلقیس را تشکیل می داد که در شمال شرق ارگ قرار داشت. اگرچه امروزه بخش های وسیعی از آن به دلیل فعالیت های کشاورزی مسطح شده، اما در برخی نقاط، بقایای برج و باروی شارستان هنوز قابل مشاهده است. نقشه های قدیمی تهیه شده توسط جهانگردانی مانند پی. ام. سایکس و عکس های هوایی اریک اشمیت، به درک موقعیت و کارکرد این بخش حیاتی شهر کمک کرده است. این شارستان در دوران صفویه به دلیل حملات مکرر ازبکان، برای دفاع بهتر کوچکتر شده بود.

تپه منار: مرکز مذهبی و علمی (مسجد جامع)

تپه منار، مهم ترین قسمت شارستان از منظر مذهبی و علمی به شمار می رفت. متون تاریخی و سفرنامه ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه می گذارند. کاوش های باستان شناسی در این منطقه، منجر به کشف بقایای یک ورودی آجر فرش، ستون ها، صحن و سیستم آبرسانی شده است. فرضیه ای قوی وجود دارد که این سازه، یک مجموعه مسجد-مدرسه سلجوقی-ایلخانی بوده که با تزئینات گچبری بی نظیر، شکوه و هنر آن دوران را به نمایش می گذاشته است. بقایای ۱۶ ستون آجری در این شبستان، گواهی بر عظمت این مرکز عبادی و آموزشی است.

کوره سفالگری: قلب صنعت گری شهر

کشف یک کوره سفالگری در شارستان شهر بلقیس، از مهم ترین یافته های باستان شناسی در خراسان شمالی است. این کوره که متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری است، ساختاری شامل آتشدان، تاقچه ها برای گذاشتن سفال، سکوی پخت و گنبد داشته است. این کوره برای پخت سفال های لعاب دار فیروزه ای به کار می رفته و نشان از رونق صنعت سفالگری و مهارت بی نظیر سفالگران بلقیس دارد.

آب انبارها: شریان حیات شهر

در اقلیم خشک ایران، آب همواره ارزشی دوچندان داشته است. آب انبارها، شریان های حیاتی شهر بلقیس بودند که آب مورد نیاز مردم را تامین می کردند. دو آب انبار مهم در جبهه جنوبی و شمالی شارستان کشف شده اند. آب انبار جنوبی با مخزنی دایره ای به قطر ۴.۲۵ و عمق ۵ متر، و آب انبار شمالی با ایوان ورودی، پلکان و مخزن بزرگتر، نمونه هایی از معماری هوشمندانه برای ذخیره سازی آب از رودخانه بیدواز و قنات ها هستند. قرار گرفتن برخی از این آب انبارها در خارج از حصار صفوی، گواه کوچک تر شدن محدوده شهر برای دفاع در برابر حملات ازبکان است.

مقبره شیخ آذری: آرامگاه عارف نامی

مقبره شیخ آذری، شاعر و عارف مشهور قرن هشتم هجری، در محدوده شهر تاریخی بلقیس قرار دارد. این بقعه شامل دو فضای معماری است که بخش جنوبی آن به عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن آرامگاه شیخ است. این بنا، که خود نمادی از جایگاه علم و عرفان در این شهر بوده، در سال ۱۳۹۰ توسط پایگاه شهر بلقیس مرمت و بازسازی شده است.

گورستان تاریخی: گواه حیات طولانی

گورستانی وسیع در ضلع شرقی شهر بلقیس، گواه حیات طولانی و پربار این منطقه است. ابن خلکان در کتاب «وفیات الاعیان»، به وجود مقبره ابوعوانه (عالم علم حدیث)، ابی نعیم عبدالملک ابن الحسن الازهری، ابی اسحاق الاسفراینی و ابی منصور بغدادی، و همچنین ۴۰ نفر از فقها و متکلمان مذهب شافعی در این گورستان اشاره کرده است. یافته های باستان شناسی نیز وجود تدفین های مربوط به ادوار مختلف اسلامی را در این گورستان تایید می کند که وسعتی بالغ بر ۱۰ هکتار دارد.

تجلی فرهنگ و هنر در شهر بلقیس

شهر بلقیس اسفراین، نه تنها یک مرکز استراتژیک و تجاری بود، بلکه گهواره ای برای رشد و شکوفایی فرهنگ و هنر نیز به شمار می رفت. هنرمندان این شهر، با دستان پرتوان خود، زیبایی و ظرافت را در دل مصالح خشن به ودیعه می گذاشتند و هر اثر، داستانی از زندگی و اعتقادات مردمان آن زمان را بازگو می کند.

هنر سفالگری: روایتگر زندگی روزمره

سفالگری در شهر بلقیس، هنری دیرینه و پررونق بود که از کشف کوره های سفالگری و انواع مختلف سفالینه های مکشوفه آشکار است. این سفال ها، نه تنها نیازهای روزمره مردم را برطرف می کردند، بلکه دریچه ای به سوی تبادلات فرهنگی و تکنیک های هنری زمان خود بودند.

• سفالینه های لعاب دار یکرنگ: این نوع سفال با لعاب های آبی، فیروزه ای، سبز، زرد و قهوه ای، نشان از تداوم هنر سفالگری از دوره پارت و ساسانی دارد. نقش های کنده، افزوده و شانه ای، زیبایی خاصی به این ظروف می بخشید.
• سفالینه های آبی سفید: نمونه های کمیاب این سفال ها با لعاب مات سفید و طرح های پیچیده، نشان دهنده تاثیرپذیری از مراکز بزرگ سفالگری آن زمان و مهارت هنرمندان بلقیس است.
• سفالینه های لعاب پاشیده: این سفال ها که شامل نمونه های ساده، منقوش و با نقش کنده (اسگرافیتو) هستند، با طرح های هندسی، هاشورهای متقاطع و لکه های رنگی سبز و زرد، از شاخص ترین هنرهای سفالگری این شهر به شمار می روند و اغلب به قرون سوم تا پنجم هجری تعلق دارند.

کاشی کاری و گچ بری: شکوه تزئینات معماری

کاشی کاری و گچ بری، از بارزترین جلوه های هنر تزئینی در شهر بلقیس بودند که به بناهای عمومی و مذهبی شکوه می بخشیدند. کشف قطعات کاشی زرین فام ایلخانی با نقوش هندسی و گیاهی و اشعار فارسی، کاشی های خمیر شیشه با خط ثلث برجسته و لعاب فیروزه ای، و کاشی های ساده با لعاب یکرنگ، گواه رونق این هنر در شهر است.

گچ بری های بی نظیر کشف شده در تپه منار (محل مسجد جامع)، از زیباترین نمونه های گچ بری قرون ششم تا هشتم هجری قمری محسوب می شوند که با طرح های برهشته و پیچیده، مهارت هنرمندان این دوره را به نمایش می گذارند.

هنر موزاییک سازی

کشف یک قطعه موزاییک سفالی مربع شکل با نقوش برجسته قالبی، یکی دیگر از شواهد اهمیت هنر در بلقیس است. نقش تاقنماهایی با قوس هلالی و نخلک های تزئینی بر روی این موزاییک، بی درنگ آرایه های معماری دوره ساسانی را به یاد می آورد و نشان دهنده تداوم هنرهای ساسانی در دوره اسلامی است. این کشف، ارتباطات فرهنگی عمیق و تبادل هنری میان دوره های مختلف را به تصویر می کشد.

هنر فلزگری: دانش و فن آوری

ساکنان شهر بلقیس، در دوران اسلامی به ویژه سلجوقی و ایلخانی، از دانش و فن آوری بالایی در صنعت فلزگری برخوردار بودند. آنها با ذوب فلزاتی همچون مس، آهن، نقره و مفرغ آشنا بودند و کانی مس را از کانسارهای همجوار استخراج می کردند. کشف کارگاه های فلزگری، ابزارهای مختلف، و ظروف فلزی با امضای استادان اسفراینی (که متاسفانه بسیاری از آنها در موزه های خارجی نگهداری می شوند)، گواه این تخصص است. این آثار شامل تبر، سرپیکان، سکه، آینه های گرد و دسته دار، مهره و زنگوله هستند.

سکه شناسی: اسنادی گرانبها از حاکمیت

اسفراین از دوره ایلخانی به بعد، به یکی از مراکز مهم ضرب سکه در خراسان بزرگ تبدیل شد. این سکه ها، که نام حاکمان، محل و سال ضرب و حتی مذهب رسمی را نشان می دهند، اسناد گرانبهایی برای مطالعه تاریخ سیاسی و اقتصادی شهر هستند. اطلاعات مستخرج از سکه ها، تصویری روشن از حاکمیت های مختلف و تغییرات مذهبی در این منطقه ارائه می دهند.

هنر نساجی و قلمکاری: پوشش و تزیین

کشف یک قالب سفالی از جنس گل پخته با نقوش اسلیمی در شمال ارگ بلقیس، نشان دهنده فعالیت در هنر نساجی و قلمکاری در این شهر است. این قالب ها احتمالاً برای نقش اندازی بر پارچه های قلمکار استفاده می شدند. اگرچه بسیاری معتقدند نقاشی روی پارچه پس از حمله مغول و با ورود کالاهای چینی رایج شد، اما شواهدی وجود دارد که نشان می دهد این هنر در دوره سلجوقی نیز مرسوم بوده است. قلمکاری در دوره صفویه به اوج خود رسید و بلقیس نیز در این زمینه فعال بود.

بازی و سرگرمی: تاس تخته نرد و نمادهای آن

کشف یک قطعه تاس استخوانی (عاج) تخته نرد از داخل چاهی در شارستان، دریچه ای به سوی سرگرمی ها و نمادهای فرهنگی مردم بلقیس می گشاید. این تاس که دارای خال هایی از یک تا شش است، نمادهای زرتشتی همچون اهورامزدا، دو مینو، اندیشه و کردار نیک، عناصر چهارگانه خلقت، پنج روشنی و شش گاهنبار را در خود جای داده است. جمع اعداد روبروی هم در این تاس ها که همواره هفت (به تعداد هفت سیاره) است، نشان از عمق باورها و نمادگرایی در زندگی روزمره مردمان آن زمان دارد.

مشاهیر و رجال برجسته اسفراین

شهر اسفراین، در طول تاریخ، مهد پرورش و زادگاه بسیاری از دانشمندان، فقها، شعرا و رجال برجسته بوده است که نامشان در صفحات تاریخ ایران به یادگار مانده است. این مشاهیر، هر یک به نوبه خود، به غنای فرهنگی و علمی این سرزمین افزوده اند:

• ابوعوانه: از حافظان و عالمان علم حدیث.
• ابوحامد اسفراینی (احمد بن محمد بن احمد): فقیه بزرگ شافعی.
• ابو اسحاق ابراهیم اسفراینی: از مشایخ فقهای شافعی و استاد کلام.
• حمویه بن علی: از امیران بزرگ سامانیان.
• ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی: وزیر سبکتگین و سلطان محمود غزنوی.
• ابن معتمد: واعظ، صوفی و متکلم.
• آذری طوسی اسفراینی: شاعر نامی قرن هشتم هجری و صاحب مقبره در بلقیس.
• همایون اسفراینی: از شاعران اواخر قرن نهم هجری.
• عصام الدین اسفراینی: از فضلای حنفی مذهب و اشعری مسلک.
• بقایی اسفراینی: شاعری با طبعی شوخ که به روش مولانا شعر می سروده است.

این فهرست تنها نمونه ای از بزرگان علمی و فرهنگی است که از این شهر برخاسته اند و هر یک فصلی از افتخارات اسفراین را نگاشته اند.

تلاش برای شناخت و حفاظت (پژوهش ها و مرمت ها)

شهر بلقیس، با گنجینه های پنهان خود، همواره مورد توجه پژوهشگران و باستان شناسان بوده است. تلاش های مستمر برای شناخت و حفاظت از این میراث ارزشمند، نقشی کلیدی در حفظ هویت تاریخی ایران ایفا می کند.

تاریخچه مطالعات باستان شناسی

اولین مشاهدات و گزارش ها از شهر بلقیس توسط جهانگردان غربی همچون کلنل ییت و پی. ام. سایکس در اواخر قرن نوزدهم میلادی صورت گرفت. سایکس حتی اقدام به نقشه برداری از شهر کرد. اما اولین عکس های هوایی در سال ۱۹۳۷ میلادی توسط اریک اشمیت از موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو تهیه شد که دید پرنده ای از ساختار شهر ارائه می داد.

کاوش های باستان شناختی در این شهر، برای نخستین بار در سال ۱۳۵۲ شمسی و در پی گزارش هایی از حفاری های غیرمجاز، توسط گروهی از باستان شناسان به سرپرستی مشیری آغاز شد. این گمانه زنی ها به تعیین حریم شهر و شناسایی بخش هایی از آن کمک کرد. با این حال، فعالیت های جدی تر از سال ۱۳۸۸، با تصویب پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس، آغاز شد و تاکنون فصول متعددی از کاوش ها صورت گرفته است:

1. فصل اول (۱۳۸۶): گمانه زنی در تپه منار برای مشخص کردن حریم.
2. فصل دوم (۱۳۸۸): شناخت سازه خشتی ارگ و تاریخ گذاری آن به پیش از حمله مغول.
3. فصل سوم (۱۳۸۹): شناخت فضاها و کارکرد بناها در محدوده تپه منار، شناسایی بخش های صنعتی و معماری قرون چهارم و پنجم هجری.
4. فصل چهارم (۱۳۹۰): پی کاوی دیوار شارستان و شناخت فضاها در محدوده ارگ و شارستان با تاکید بر تپه منار.
5. فصل پنجم (۱۳۹۱): شناخت ساختار شهر در بخش شارستان.
6. فصل ششم (۱۳۹۳): پاسخ به سوالات معماری درون ارگ و آماده سازی برای مرمت اضطراری.
7. فصل هفتم (۱۳۹۴): شناخت کاربری و تکمیل فضاهای شارستان (تپه منار) و معماری داخلی ارگ.
8. فصل هشتم (۱۳۹۶): شناخت معماری داخلی ارگ، ایجاد فضای سایت موزه و تکمیل ساختار مسجد-مدرسه در شارستان.
9. فصل نهم (۱۳۹۷): تکمیل اطلاعات معماری داخلی ارگ و کاربری بنای احتمالی مسجد-مدرسه.

این کاوش های پیوسته، اطلاعات ذی قیمتی را درباره دوره های استقراری، معماری، صنعت و هنر شهر بلقیس فراهم آورده است.

اقدامات مرمتی و چالش ها

به موازات کاوش ها، پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر، به ویژه مرمت ارگ و مقبره شیخ آذری، پرداخته است. این اقدامات شامل استحکام بخشی دیوارها، بازسازی بخش های تخریب شده و حفاظت از سازه های خشتی می شود. با این حال، چالش های متعددی همچون حفاری های غیرمجاز و تخریب های ناشی از عوامل طبیعی (فرسایش بادی و آبی) همچنان پیش روی حفاظت از این میراث ارزشمند قرار دارند.

کتاب ها و منابع پژوهشی منتشر شده

پژوهشگران متعددی با استفاده از نتایج کاوش ها و مطالعات تاریخی، کتاب ها و مقالات گرانبهایی درباره شهر بلقیس و اسفراین منتشر کرده اند. کتاب هایی با موضوعاتی همچون معرفی و شناسایی سکه های ضرب اسفراین و سیری بر جلوه های هنر و معماری در شهر بلقیس (اسفراین کهن)، منابع مهمی برای شناخت عمیق تر این شهر هستند. این آثار، نه تنها به آگاهی عمومی کمک می کنند، بلکه مسیر را برای پژوهش های آتی هموار می سازند.

نتیجه گیری

شهر تاریخی بلقیس اسفراین، با تمامی فراز و نشیب هایش، داستانی بی انتها از پایداری، خلاقیت و تمدن در قلب خراسان شمالی است. از اولین استقرارهای باستانی و شکوفایی در دوران سامانی و سلجوقی، تا ویرانی های مغول، تیمور و افغان ها، این شهر همواره چون ققنوسی از میان خاکسترها سر برآورده است. ارگ عظیم خشتی، شارستان پرهیاهو، مساجد باشکوه و هنر دست سفالگران و کاشی کاران، همگی قطعاتی از پازل تمدنی هستند که در بلقیس به هم پیوسته و تصویری شگفت انگیز از تاریخ ایران را ترسیم می کنند.

امروزه، شهر بلقیس نه تنها یک سایت باستان شناسی، بلکه یک گنجینه زنده از فرهنگ و هنر است که میراث هزاران سال تلاش و زندگی را در خود جای داده. اهمیت آن به عنوان دومین ارگ خشتی بزرگ ایران و موقعیت استراتژیکش در مسیر جاده ابریشم، آن را به مقصدی بی نظیر برای تاریخ دوستان و گردشگران تبدیل کرده است. تلاش های مستمر در زمینه کاوش، مرمت و معرفی، راه را برای ثبت جهانی این اثر بی بدیل هموار می سازد و تضمینی برای حفظ این هویت تاریخی برای نسل های آینده خواهد بود. بازدید از این شهر، فرصتی است برای قدم زدن در دل تاریخ و لمس شکوه تمدنی که قرن ها در این سرزمین بالیده است.