اعسار از هزینه دادرسی چیست

اعسار از هزینه دادرسی به شرایطی اشاره دارد که فردی به دلیل ناتوانی مالی یا عدم دسترسی به اموال خود، قادر به پرداخت هزینه های قانونی لازم برای طرح یا پیگیری دعوا در دادگاه نباشد. قانون گذار با پیش بینی این سازوکار، زمینه را برای دسترسی همگان به عدالت، فارغ از محدودیت های مالی، فراهم آورده است. در چنین وضعیتی، شخص می تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه درخواست کند که به طور موقت یا دائم از پرداخت این هزینه ها معاف شود یا آن ها را به صورت اقساطی بپردازد.

دسترسی به عدالت و احقاق حق، یکی از اساسی ترین نیازهای هر جامعه ای محسوب می شود. اما گاهی اوقات، هزینه های دادرسی آنقدر سنگین است که افراد را از پیگیری حقوق خود بازمی دارد. تصور کنید فردی تمام دارایی خود را برای خرید یک ملک صرف کرده، اما فروشنده از تنظیم سند رسمی خودداری می کند. اکنون این فرد نیاز به طرح دعوا در دادگاه دارد، اما تمامی منابع مالی او درگیر ملک است و برای پرداخت هزینه های سنگین دادرسی (که گاهی به ده ها میلیون تومان می رسد) دچار مشکل می شود. اینجاست که مفهوم اعسار از هزینه دادرسی به میان می آید تا مانعی برای دستیابی به حق ایجاد نشود. این راهکار قانونی، تضمین کننده این است که هیچ کس به دلیل تنگنای مالی از احقاق حق خود محروم نماند.

تعریف و مفهوم اعسار از هزینه دادرسی

برای درک دقیق تر اعسار از هزینه دادرسی، ابتدا لازم است با معنای واژه ها و اصطلاحات مرتبط آشنا شد. این فهم اولیه، به افراد کمک می کند تا موقعیت خود را بهتر درک کرده و گام های بعدی را با آگاهی کامل بردارند.

۱.۱. تعریف واژه «اعسار»

«اعسار» در لغت به معنای تنگدستی، ناتوانی مالی و تهیدستی است. در ادبیات حقوقی، به وضعیتی اطلاق می شود که شخصی به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی هایش (به جز مستثنیات دین)، قادر به پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی خود نباشد. به فردی که در این شرایط قرار دارد و ناتوانی او به اثبات برسد، «معسر» می گویند. این مفهوم با ورشکستگی برای تجار تفاوت اساسی دارد؛ چرا که ورشکستگی شامل توقف کامل فعالیت تجاری و ناتوانی در پرداخت دیون است، در حالی که اعسار تنها به ناتوانی موقت یا جزئی از پرداخت هزینه های دادرسی اشاره دارد.

۱.۲. تعریف «هزینه دادرسی»

هزینه دادرسی، شامل تمامی مبالغی است که افراد برای طرح، پیگیری و اجرای یک دعوا در مراجع قضایی ملزم به پرداخت آن هستند. این هزینه ها از لحظه آغاز یک پرونده تا پایان اجرای حکم، متغیر و متعدد هستند. برای مثال، هزینه های دادرسی شامل موارد زیر می شود:

• هزینه ثبت دادخواست در مراحل بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی و اعاده دادرسی.
• هزینه برگه های قضایی (مانند برگه های اجرایی).
• هزینه وکالتنامه.
• دستمزد کارشناس رسمی دادگستری.
• هزینه تحقیقات محلی.
• هزینه اعتراض به حکم غیابی یا اعتراض ثالث.

قانون گذار در مواد 502، 503 و 519 قانون آیین دادرسی مدنی و نیز ماده 295 (در مورد دستمزد کارشناس) به تفصیل این هزینه ها را بیان کرده است. تفاوت در هزینه های دادرسی دعاوی مالی (که بر اساس مبلغ خواسته محاسبه می شود) و دعاوی غیرمالی (که هزینه ثابت و کمتری دارند) نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

۱.۳. مفهوم «اعسار از هزینه دادرسی»

با ترکیب دو مفهوم «اعسار» و «هزینه دادرسی»، می توان دریافت که اعسار از هزینه دادرسی به معنای ناتوانی فردی از پرداخت این هزینه ها به دلیل عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی موقت به اموال خود است. ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت بیان می دارد: «معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود و یا ناتوانی در پرداخت مخارج محاکمه یا دیون به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.»

اعسار از هزینه دادرسی، راهکاری حیاتی برای حفظ حق دسترسی به عدالت، حتی برای افرادی با محدودیت های مالی است.

این ناتوانی باید واقعی باشد و تنها ادعای آن کافی نیست. برای مثال، فردی که تمام دارایی اش ملکی است که سند آن هنوز به نام او نیست و برای تصرف یا انتقال آن نیاز به طرح دعوا دارد، اما در حال حاضر نقدینگی کافی برای پرداخت هزینه دادرسی را ندارد، می تواند درخواست اعسار دهد. تأکید بر موقتی بودن این ناتوانی مالی یا عدم دسترسی به مال، نکته کلیدی در مفهوم اعسار است.

۱.۴. انواع اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از هزینه دادرسی می تواند به دو صورت اصلی مطرح شود:

• اعسار کامل: در این حالت، دادگاه پس از بررسی و احراز ناتوانی کامل متقاضی، او را از پرداخت تمامی هزینه های دادرسی معاف می کند.
• اعسار جزئی (پرداخت اقساطی): گاهی دادگاه تشخیص می دهد که فرد توانایی پرداخت کامل هزینه را ندارد، اما می تواند آن را به صورت اقساطی بپردازد. در این صورت، حکم به پرداخت اقساطی هزینه ها صادر می شود. این وضعیت معمولاً به اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی نیز منجر می شود که در بخش های بعدی به تفصیل به آن پرداخته خواهد شد.

چه کسانی می توانند درخواست اعسار از هزینه دادرسی دهند؟ (شرایط متقاضی و دعوا)

هر کسی که درگیر یک پرونده حقوقی می شود و با موانع مالی برای پیگیری آن روبه رو است، می تواند به گزینه اعسار از هزینه دادرسی فکر کند. اما برای اینکه درخواست اعسار مورد پذیرش دادگاه قرار گیرد، لازم است شرایط خاصی در شخص متقاضی و نوع دعوا وجود داشته باشد. این شرایط به طور دقیق در قانون پیش بینی شده اند تا از سوءاستفاده های احتمالی جلوگیری شود.

۲.۱. شرایط مربوط به شخص متقاضی (معسر)

مهم ترین شرط برای متقاضی اعسار، عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به اموال برای پرداخت هزینه های دادرسی است. این عدم توانایی باید واقعی باشد و بر عهده مدعی اعسار است که آن را اثبات کند. نکات کلیدی در مورد شخص متقاضی عبارتند از:

• فرد حقیقی: اعسار عمدتاً برای اشخاص حقیقی در نظر گرفته شده است.
• عدم توانایی پرداخت: این بدان معناست که فرد به جز اموال خاصی که قانوناً قابل توقیف نیستند (مستثنیات دین)، مال کافی برای پرداخت هزینه ها را در اختیار ندارد.
• مستثنیات دین: این مفهوم بسیار حیاتی است. مستثنیات دین اموالی هستند که حتی در صورت بدهکاری فرد، نمی توان آن ها را توقیف یا به فروش رساند، زیرا برای ادامه زندگی ضروری هستند. مثال هایی از مستثنیات دین عبارتند از:
  • منزل مسکونی که عرفاً در شأن بدهکار و خانواده اوست.
  • اثاثیه منزل ضروری برای زندگی.
  • آذوقه موجود به قدر احتیاج یک ماهه.
  • ابزار و وسایل کار لازم برای امرار معاش.
  • مبلغی از ودیعه مسکن که برای سکونت ضروری است.

  بنابراین، اگر فردی تنها مستثنیات دین را داشته باشد، همچنان می تواند درخواست اعسار دهد.

• اثبات عدم تمکن مالی: بار اثبات این ناتوانی مالی بر عهده خود متقاضی است. این اثبات از طریق مدارک، شهادت شهود و تحقیقات دادگاه انجام می شود.

۲.۲. شرایط مربوط به نوع دعوا

درخواست اعسار از هزینه دادرسی، اغلب در دعاوی مالی با خواسته مشخص مطرح می شود. در این نوع دعاوی، مبلغ خواسته می تواند بسیار بالا باشد و به تبع آن، هزینه دادرسی نیز رقم قابل توجهی را شامل شود. هرچند از نظر قانونی در دعاوی غیرمالی نیز امکان درخواست اعسار وجود دارد، اما به دلیل پایین بودن هزینه های این دعاوی، عملاً کمتر به اعسار از هزینه دادرسی غیرمالی نیاز پیدا می شود.

۲.۳. آیا اشخاص حقوقی (شرکت ها) و تجار می توانند درخواست اعسار دهند؟

این یک سوال مهم است که قانون آیین دادرسی مدنی به آن پاسخ داده است. طبق ماده 512 این قانون، درخواست اعسار از تجار و اشخاص حقوقی پذیرفته نمی شود. دلیل این امر آن است که این افراد و نهادها در صورت عدم توانایی در پرداخت بدهی های خود، باید اعلام ورشکستگی کنند، نه اعسار. ورشکستگی یک سازوکار قانونی متفاوت برای وضعیت مالی شرکت ها و تجار است. با این حال، یک استثنا وجود دارد: کسبه جزء می توانند درخواست اعسار دهند. کسبه جزء به افرادی گفته می شود که فعالیت تجاری کوچکی دارند و معمولاً دفتر تجاری مشخص و منظمی ندارند و یا معاملات آن ها از حد معینی تجاوز نمی کند (مانند دستفروشان یا مغازه داران کوچک). تشخیص اینکه فردی کسبه جزء است یا خیر، بر عهده دادگاه است.

۲.۴. متقاضیان خاص

اعسار از هزینه دادرسی تنها محدود به خواهان اصلی دعوا نیست، بلکه می تواند شامل موارد زیر نیز شود:

• خواهان (مدعی): کسی که قصد طرح دعوا در دادگاه را دارد و قادر به پرداخت هزینه های اولیه دادرسی نیست.
• محکوم علیه: فردی که حکمی علیه او صادر شده و می خواهد به آن اعتراض (تجدیدنظرخواهی، فرجام خواهی یا اعاده دادرسی) کند، اما توان پرداخت هزینه های مربوط به این مراحل را ندارد.
• شخصی که می خواهد مهریه، نفقه، دیه یا مطالبات مالی دیگر را دریافت کند: در این موارد نیز، گاهی هزینه های اولیه دادرسی برای این افراد سنگین است.

مراحل درخواست اعسار از هزینه دادرسی (گام به گام)

درخواست اعسار از هزینه دادرسی یک فرآیند حقوقی مشخص است که باید با دقت و رعایت تمامی جزئیات قانونی طی شود. این مراحل ممکن است در ابتدا کمی پیچیده به نظر برسند، اما با راهنمایی صحیح و گام به گام می توان آن ها را با موفقیت پشت سر گذاشت. این مسیر برای افرادی که با تنگنای مالی روبرو هستند، راهگشاست.

۳.۱. ثبت نام در سامانه ثنا

اولین و ضروری ترین گام، ثبت نام در سامانه ثنا (سامانه ابلاغ الکترونیک قضایی) است. تمامی ابلاغیه ها و مراحل قضایی به صورت الکترونیکی از طریق این سامانه انجام می شود. هر فردی که قصد طرح دعوا یا درخواست اعسار را دارد، باید ابتدا با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا سایت ثنا، ثبت نام خود را تکمیل کرده و کد قضایی (کد ثنا) دریافت کند.

۳.۲. تهیه و تنظیم دادخواست اعسار

پس از ثبت نام در ثنا، نوبت به تنظیم دادخواست اعسار می رسد. این دادخواست می تواند به دو صورت مطرح شود:

• ضمن دادخواست اصلی: در این روش، درخواست اعسار در همان دادخواست مربوط به دعوای اصلی (مثلاً مطالبه وجه یا الزام به تنظیم سند) مطرح می شود. مزیت این روش، سرعت بیشتر در رسیدگی است، زیرا دادگاه به هر دو موضوع هم زمان رسیدگی می کند.
• به صورت جداگانه: در این حالت، یک دادخواست مجزا صرفاً برای اعسار از هزینه دادرسی تنظیم و ثبت می شود. این روش زمانی کاربرد دارد که فرد نمی خواهد (یا نمی تواند) دعوای اصلی را فوراً مطرح کند یا نیاز به زمان بیشتری برای جمع آوری مدارک اعسار دارد.

دادخواست اعسار باید دارای الزامات شکلی خاصی باشد که شامل مشخصات کامل خواهان (متقاضی اعسار) و خوانده (طرف مقابل دعوای اصلی یا دادگستری به عنوان نهاد دریافت کننده هزینه)، موضوع دادخواست (درخواست اعسار از هزینه دادرسی)، دلایل و منضمات و شرح خواسته دقیق است. حتماً در قسمت شرح دادخواست به دلایل ناتوانی مالی خود اشاره کنید و وضعیت معیشتی و دارایی هایتان را صادقانه بیان کنید.

۳.۳. ضمیمه کردن مدارک لازم (با تأکید بر دقیق ترین جزئیات)

مهم ترین بخش اثبات اعسار، ارائه مدارک کامل و دقیق است. بدون مدارک کافی، دادگاه به سادگی درخواست را رد خواهد کرد. ماده 8 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی به تفصیل به این مدارک اشاره دارد. مدارک مورد نیاز عبارتند از:

الف) مدارک هویتی:

• تصویر مصدق (تأیید شده) شناسنامه متقاضی.
• تصویر مصدق کارت ملی متقاضی.

ب) صورت کامل اموال و دارایی:

این بخش بسیار مهم است و باید با صداقت و دقت بالا تکمیل شود. متقاضی باید یک لیست کامل از تمامی اموال و دارایی های خود را ارائه دهد:

• اموال منقول: شامل خودرو، موتورسیکلت، سهام شرکت ها، اوراق بهادار، طلا، سکه، وجوه نقد در خانه و هرگونه مال قابل انتقال دیگر.
• اموال غیرمنقول: شامل املاک (زمین، آپارتمان، مغازه، ویلا)، باغ، مستغلات و هرگونه دارایی غیرقابل انتقال دیگر.
• حساب های بانکی: شماره تمامی حساب های بانکی (در بانک های ایرانی و خارجی)، موجودی هر حساب و گردش مالی یک سال اخیر تمامی حساب ها. این اطلاعات معمولاً از طریق بانکی که حساب در آن دارید قابل دریافت است.
• مطالبات از اشخاص ثالث: اگر از کسی پولی طلبکار هستید، یا هرگونه حق و حقوقی نزد دیگران دارید، باید مشخصات کامل آن را اعلام کنید.
• لیست نقل و انتقالات اموال در یک سال گذشته: هرگونه فروش، هبه (بخشیدن)، صلح، یا انتقال دارایی در یک سال منتهی به تاریخ دادخواست اعسار باید با جزئیات کامل (شامل نوع مال، تاریخ انتقال، به چه کسی و با چه شرایطی) اعلام شود. این بند برای جلوگیری از تبانی یا پنهان کردن اموال است.

ج) استشهادیه کتبی شهود:

این مورد یکی از اصلی ترین دلایل اثبات اعسار است. متقاضی باید شهادت نامه کتبی حداقل دو نفر شاهد را ضمیمه دادخواست خود کند:

• شرایط شهود: شهود باید حداقل دو نفر مرد، عاقل، بالغ و عادل باشند. نباید از بستگان نسبی یا سببی درجه یک متقاضی (مثل پدر، مادر، فرزند، همسر) باشند، اما سایر بستگان می توانند شهادت دهند.
• آگاهی شهود: شهود باید از وضعیت مالی و معیشتی متقاضی، نحوه امرار معاش او و نداشتن مال کافی (به جز مستثنیات دین) اطلاع کامل و کافی داشته باشند.
• محتوای شهادت نامه: در شهادت نامه باید علاوه بر هویت و اقامتگاه شهود، به شغل، میزان درآمد، و نحوه امرار معاش متقاضی اعسار تصریح شود. مهم تر از آن، شهود باید تأیید کنند که متقاضی هیچ مال قابل دسترسی (به جز مستثنیات دین) برای پرداخت هزینه دادرسی ندارد.
• فرم استشهادیه: معمولاً فرم های چاپی استاندارد برای استشهادیه اعسار وجود دارد که تکمیل دقیق آن توسط شهود و گواهی امضای آن ها در دفاتر اسناد رسمی یا دفاتر خدمات قضایی لازم است.

د) سایر مدارک (بسته به مورد):

• گواهی حقوق یا فیش حقوقی (اگر شاغل هستید ولی حقوق شما کفاف زندگی و هزینه ها را نمی دهد).
• اجاره نامه محل سکونت (برای اثبات اجاره نشینی).
• مدارک مربوط به بدهی ها و تعهدات مالی دیگر (مانند اقساط بانکی، وام و…).

۳.۴. ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از آماده سازی دادخواست و تمامی مدارک، متقاضی باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست خود را ثبت کند. در این مرحله، هزینه های اندکی برای ثبت و ارسال دادخواست باید پرداخت شود. پس از ثبت، یک کد رهگیری به متقاضی داده می شود که برای پیگیری های بعدی لازم است.

۳.۵. رسیدگی دادگاه

پس از ثبت دادخواست، پرونده به دادگاه صالح ارجاع داده می شود. دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوای اعسار از هزینه دادرسی، همان دادگاهی است که به دعوای اصلی رسیدگی می کند. قانون گذار تأکید کرده است که رسیدگی به درخواست اعسار باید «خارج از نوبت» و «مقدم بر اصل دعوا» انجام شود. این یعنی پرونده اعسار به سرعت مورد بررسی قرار می گیرد تا دعوای اصلی متوقف نماند.

در جلسه رسیدگی به اعسار، متقاضی و شهود معرفی شده باید حضور یابند. شهود باید به صورت شفاهی در حضور قاضی شهادت خود را تکرار کنند. قاضی نیز ممکن است تحقیقات لازم را در مورد وضعیت مالی متقاضی انجام دهد یا از او سوالاتی بپرسد.

۳.۶. صدور رأی (قبول یا رد اعسار)

پس از بررسی های لازم، قاضی رأی خود را صادر می کند:

• در صورت قبول اعسار: متقاضی از پرداخت هزینه های دادرسی (به صورت کامل یا اقساطی) معاف می شود و رسیدگی به دعوای اصلی ادامه می یابد.
• در صورت رد اعسار: متقاضی ملزم می شود که ظرف مهلت مقرر (معمولاً یک هفته) هزینه های دادرسی را پرداخت کند. در غیر این صورت، قرار رد دادخواست اصلی او صادر خواهد شد.

نکات کاربردی و جزئیات تکمیلی

پس از آشنایی با مراحل کلی درخواست اعسار، جزئیات و نکات کاربردی وجود دارند که می تواند در روند پرونده شما تفاوت چشمگیری ایجاد کند. این نکات به شما کمک می کنند تا با آمادگی بیشتری در مسیر قانونی قدم بگذارید و احتمال موفقیت خود را افزایش دهید.

۴.۱. اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی

گاهی اوقات دادگاه پس از بررسی شرایط متقاضی، به این نتیجه می رسد که فرد توانایی پرداخت کامل هزینه های دادرسی را ندارد، اما پرداخت نصف یا بخشی از آن برایش مقدور است. در این صورت، دادگاه حکم به معافیت از پرداخت نصف هزینه دادرسی را صادر می کند و متقاضی را مکلف به پرداخت مابقی هزینه ها (به صورت نقدی یا اقساطی) می نماید. این تصمیم کاملاً به تشخیص قاضی و بر اساس مدارک و شهادت شهود بستگی دارد. پذیرش این نوع اعسار، به فرد کمک می کند تا با کاهش بار مالی، همچنان بتواند دعوای خود را ادامه دهد.

۴.۲. مدت زمان رسیدگی به درخواست اعسار

مدت زمان رسیدگی به دادخواست اعسار، معمولاً بین 10 تا 30 روز کاری متغیر است. اما عوامل متعددی بر این بازه زمانی تأثیر می گذارند:

• ترافیک کاری دادگاه: میزان پرونده های در حال رسیدگی در شعبه مربوطه.
• تکمیل بودن مدارک: ارائه مدارک کامل و بدون نقص، سرعت رسیدگی را افزایش می دهد.
• حضور شهود: غیبت شهود در جلسه دادگاه، می تواند به تأخیر در رسیدگی یا حتی رد درخواست منجر شود.
• تحقیقات قاضی: اگر قاضی نیاز به تحقیقات بیشتر یا استعلام از نهادها داشته باشد، ممکن است زمان بیشتری صرف شود.

نکته مهم این است که اگر درخواست اعسار هم زمان با دعوای اصلی مطرح شود، رسیدگی به دعوای اصلی تا زمان تعیین تکلیف اعسار متوقف می ماند. بنابراین، سرعت عمل و دقت در این مرحله بسیار حائز اهمیت است.

۴.۳. نقش حیاتی وکیل در پرونده اعسار

بسیاری از افراد به اشتباه تصور می کنند که گرفتن وکیل برای پرونده اعسار، نشانه ای از تمکن مالی است و باعث رد شدن درخواست آن ها می شود. این باور کاملاً نادرست است. در واقع، حضور یک وکیل متخصص اعسار می تواند در موفقیت پرونده شما نقش حیاتی ایفا کند. گرفتن وکیل به هیچ وجه مانع پذیرش اعسار نیست، زیرا وکیل می تواند با هزینه کم، به صورت اقساطی یا حتی در قالب معاضدت قضایی، شما را همراهی کند.

وکیل می تواند در موارد زیر به شما کمک کند:

• تنظیم صحیح دادخواست و استشهادیه: نگارش دقیق و حقوقی دادخواست و شهادت نامه شهود، شانس پذیرش اعسار را به شدت بالا می برد.
• راهنمایی در جمع آوری مدارک: وکیل می داند چه مدارکی برای اثبات اعسار ضروری است و چگونه باید آن ها را تهیه کرد.
• آموزش شهود: وکیل می تواند شهود را در مورد نحوه شهادت دادن در دادگاه راهنمایی کند.
• دفاع مؤثر در دادگاه: یک وکیل مجرب می تواند در جلسه رسیدگی، به خوبی از وضعیت مالی و ناتوانی شما دفاع کند و به سوالات قاضی پاسخ دهد.
• پیگیری پرونده: وکیل مسئول پیگیری تمامی مراحل اداری و قضایی پرونده است.
• مشاوره در صورت رد درخواست: اگر درخواست اعسار رد شود، وکیل می تواند بهترین راهکارهای بعدی را به شما ارائه دهد.

بنابراین، برخلاف باور غلط رایج، بهره مندی از مشاوره حقوقی تخصصی، به جای اینکه مانعی برای اعسار باشد، یک حمایت قانونی قوی برای افرادی است که با محدودیت های مالی دست و پنجه نرم می کنند.

۴.۴. پیامدهای رد درخواست اعسار و راهکارهای بعدی

اگر درخواست اعسار شما از سوی دادگاه رد شود، به این معنی نیست که همه چیز به پایان رسیده است. اما باید بدانید که مسیر دشوارتر خواهد شد و باید هزینه های دادرسی را پرداخت کنید. دلایل رایج برای رد اعسار عبارتند از:

• نقص مدارک یا عدم ارائه صورت کامل اموال.
• عدم حضور شهود یا تناقض در شهادت آن ها.
• عدم احراز شرایط اعسار توسط قاضی (مثلاً تشخیص اینکه متقاضی تمکن مالی دارد).

در صورت رد اعسار، رسیدگی به دعوای اصلی متوقف می شود تا زمانی که هزینه دادرسی پرداخت شود. بنابراین، زمان بسیار مهم است. در این شرایط، دو راهکار اصلی پیش روی متقاضی است:

1. پرداخت هزینه دادرسی: اگر متقاضی بتواند به هر طریقی هزینه ها را تأمین کند، باید در مهلت مقرر اقدام به پرداخت آن کند تا پرونده اصلی ادامه یابد.
2. اعتراض به رأی رد اعسار: متقاضی می تواند به رأی رد اعسار اعتراض یا تجدیدنظرخواهی کند. مهلت و شیوه اعتراض به رأی (که معمولاً 10 یا 20 روز پس از ابلاغ رأی است) باید رعایت شود. در این مرحله، ارائه مدارک جدید، شهود دیگر یا توضیحات تکمیلی می تواند به تغییر رأی کمک کند.

حضور وکیل در این مرحله می تواند بسیار حیاتی باشد، زیرا وکیل با تحلیل دقیق رأی دادگاه و شناسایی دلایل رد اعسار، می تواند بهترین راهکار را برای اعتراض یا ارائه درخواست مجدد پیشنهاد دهد. همچنین وکیل می تواند در جمع آوری و ارائه مدارک قوی تر، شما را یاری کند.

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی

تنظیم یک دادخواست اعسار از هزینه دادرسی دقیق و مطابق با موازین قانونی، سنگ بنای موفقیت در این فرآیند است. در اینجا یک نمونه دادخواست ارائه می شود که می توانید با توجه به شرایط پرونده خود، آن را ویرایش و استفاده کنید. این نمونه به شما کمک می کند تا با ساختار و محتوای لازم آشنا شوید.

به نام خدا

ریاست محترم شعبه [شماره شعبه] دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان]

با سلام و احترام؛

موضوع: دادخواست اعسار از هزینه دادرسی در خصوص دعوای اصلی مطالبه مهریه

خواهان: [نام و نام خانوادگی متقاضی اعسار (خواهان اصلی)]، فرزند [نام پدر]، کد ملی [کد ملی خواهان]، به نشانی [آدرس کامل خواهان]

خوانده: [نام و نام خانوادگی همسر (خوانده اصلی)]، فرزند [نام پدر]، کد ملی [کد ملی خوانده]، به نشانی [آدرس کامل خوانده]

خواسته: تقاضای صدور حکم بر اعسار اینجانب از پرداخت تمامی هزینه های دادرسی مربوط به دعوای اصلی مطالبه مهریه (تعداد [تعداد سکه] سکه تمام بهار آزادی)

شرح دادخواست:

با احترام به استحضار آن مقام محترم می رساند: اینجانب خواهان پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی] به شماره بایگانی [شماره بایگانی پرونده اصلی] در آن دادگاه محترم می باشم که در آن دعوایی مبنی بر مطالبه تعداد [تعداد سکه] سکه تمام بهار آزادی به عنوان مهریه از خوانده محترم مطرح نموده ام.

متأسفانه، به دلیل [به طور خلاصه وضعیت مالی خود را شرح دهید، مثلاً: بیکاری، نداشتن شغل ثابت، مشکلات معیشتی، ناتوانی در تأمین حداقل هزینه های زندگی، نداشتن هیچ گونه مال منقول و غیرمنقول جز مستثنیات دین]، در حال حاضر توانایی مالی لازم برای پرداخت هزینه های سنگین دادرسی مربوط به دعوای فوق الذکر را ندارم. تمامی درآمد ناچیز بنده صرف هزینه های روزمره و ضروری زندگی (مانند اجاره مسکن، خوراک، پوشاک و…) می گردد و هیچ گونه دارایی قابل دسترسی (به جز مستثنیات دین) که بتوانم از طریق آن هزینه های دادرسی را پرداخت نمایم، در اختیار ندارم.

این وضعیت مالی نامساعد به حدی است که پرداخت هزینه های دادرسی، عملاً مانع از دسترسی اینجانب به حقوق قانونی و احقاق حق خود در خصوص مهریه شده است.

دلایل و منضمات:

1. تصویر مصدق کارت ملی و شناسنامه خواهان
2. صورت جامع اموال و دارایی های خواهان (شامل منقول، غیرمنقول، حساب های بانکی، مطالبات و نقل و انتقالات یک سال اخیر)
3. استشهادیه کتبی دو نفر شاهد به همراه مشخصات کامل و گواهی امضاء در دفتر اسناد رسمی/خدمات قضایی (با تصریح بر اطلاع کامل از وضعیت مالی خواهان و تأیید عدم تمکن وی از پرداخت هزینه دادرسی به جز مستثنیات دین)
4. پرینت گردش حساب بانکی در یک سال اخیر (در صورت وجود)
5. اجاره نامه مسکن (در صورت اجاره نشینی)
6. سایر مدارک مؤید عدم تمکن مالی (مانند گواهی عدم اشتغال یا مدارک مربوط به بدهی ها)

شرح خواسته پایانی:

لذا با تقدیم این دادخواست و استناد به مواد 504 به بعد قانون آیین دادرسی مدنی و ماده 5 قانون حمایت خانواده، از محضر محترم دادگاه تقاضا می شود پس از بررسی و احراز مراتب اعسار اینجانب، حکم بر معافیت کامل/اقساطی از پرداخت تمامی هزینه های دادرسی مربوط به دعوای اصلی مطالبه مهریه را صادر فرمایید تا اینجانب بتوانم به حق قانونی خود دست یابم.

با تشکر و احترام

نام و نام خانوادگی خواهان

امضاء

تاریخ:

نکات مهم در تکمیل و ارائه این دادخواست:

• جزئیات پرونده اصلی (شماره کلاسه و بایگانی) را دقیقاً وارد کنید.
• شرح دادخواست باید صادقانه و مختصر باشد و وضعیت مالی شما را به وضوح بیان کند.
• حتماً تمامی دلایل و منضمات ذکر شده را تهیه و ضمیمه دادخواست کنید.
• شهود باید آماده حضور در دادگاه و ادای شهادت باشند.
• در صورت شک به وضعیت مالی خود، از گزینه معافیت کامل یا پرداخت اقساطی مطمئن شوید و خواسته خود را مطابق آن تنظیم کنید.

سوالات متداول

آیا گرفتن وکیل باعث رد شدن اعسار می شود؟

خیر، این یک تصور غلط و رایج است. قانون گذار هیچ گاه گرفتن وکیل را نشانه تمکن مالی تلقی نمی کند و مانع پذیرش اعسار نیست. بسیاری از وکلا با شرایط ویژه (مانند پرداخت اقساطی یا حتی معاضدتی) در کنار موکلان خود هستند. داشتن وکیل حتی می تواند شانس موفقیت پرونده اعسار را به دلیل آگاهی او از ظرایف قانونی و نحوه تنظیم مدارک، افزایش دهد.

آیا اعسار هزینه دادرسی به معنی معافیت همیشگی است؟

خیر، اعسار از هزینه دادرسی به معنی معافیت همیشگی یا برای تمامی دعاوی نیست. این معافیت مربوط به همان پرونده و در همان مرحله ای است که درخواست اعسار در آن پذیرفته شده است (مثلاً مرحله بدوی). برای مراحل بعدی (مانند تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی) یا برای طرح دعوای جدید، باید مجدداً دادخواست اعسار جداگانه ارائه شود و شرایط مجدداً بررسی خواهد شد.

اگر شهود نیایند یا شهادتشان رد شود، چه می شود؟

حضور شهود در جلسه دادگاه برای ادای شهادت شفاهی و تأیید استشهادیه کتبی، بسیار حیاتی است. در صورت غیبت شهود، دادگاه ممکن است جلسه را به تعویق بیندازد یا حتی در صورت عدم ارائه دلیل موجه، درخواست اعسار را رد کند. اگر شهادت شهود نیز به دلیل تناقض گویی، عدم آگاهی کافی از وضعیت مالی متقاضی، یا عدم رعایت شرایط قانونی شهادت (مانند بستگان درجه یک بودن) رد شود، احتمال رد شدن اعسار بسیار بالاست. در این صورت، متقاضی باید به دنبال شهود واجد شرایط دیگر باشد و یا اعتراض به رأی دادگاه را در مهلت قانونی پیگیری کند.

آیا برای هر دعوا باید اعسار جداگانه داد؟

بله، همانطور که در پاسخ به سوال دوم ذکر شد، اعسار از هزینه دادرسی برای هر پرونده حقوقی به طور مستقل بررسی می شود و قابل تعمیم به سایر دعاوی یا مراحل نیست. بنابراین، اگر فردی چندین دعوای حقوقی هم زمان یا متوالی داشته باشد، باید برای هر یک از آن ها به صورت جداگانه درخواست اعسار از هزینه دادرسی را مطرح کند.

تفاوت اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از محکوم به چیست؟

این دو مفهوم اگرچه به هم نزدیک هستند، اما تفاوت های اساسی دارند. اعسار از هزینه دادرسی به ناتوانی فرد در پرداخت هزینه های اولیه و مراحل دادرسی (مانند تمبر، کارشناسی و…) مربوط می شود. اما اعسار از محکوم به به وضعیتی اشاره دارد که فرد پس از صدور حکم قطعی علیه او، به دلیل ناتوانی مالی قادر به پرداخت مبلغی که دادگاه به پرداخت آن محکوم کرده است (مثلاً مهریه، دیه، یا بدهی مالی)، نباشد. در این حالت، فرد از دادگاه درخواست می کند که پرداخت محکوم به را به صورت اقساطی یا با مهلت انجام دهد. شرایط و مراحل اثبات هر دو نوع اعسار نیز تا حدودی متفاوت است.

آیا در مرحله تجدیدنظر یا فرجام خواهی نیز می توان درخواست اعسار داد؟

بله، کاملاً امکان پذیر است. اگر فردی در مرحله بدوی درخواست اعسار نداده یا درخواست او رد شده باشد، یا حتی اگر در مرحله بدوی معسر شناخته شده باشد، می تواند برای مراحل بعدی (مانند تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی) نیز مجدداً درخواست اعسار از هزینه دادرسی را مطرح کند. هر مرحله دادرسی، مستلزم پرداخت هزینه جدید است و شرایط اعسار نیز برای هر مرحله به صورت جداگانه بررسی می شود.

آیا امکان دارد بعداً اعسار لغو شود؟

بله. اگر پس از پذیرش اعسار، شرایط مالی فرد بهبود یابد و از حالت اعسار خارج شود، دادگاه می تواند به درخواست طرف مقابل (یا حتی به تشخیص خود)، رأی اعسار را لغو کند. در این صورت، فرد موظف به پرداخت هزینه های دادرسی خواهد بود که از آن ها معاف شده بود. این امر به دلیل موقتی بودن ماهیت اعسار است که بر پایه وضعیت مالی فعلی فرد صادر می شود.

هزینه های کارشناسی هم مشمول اعسار می شود؟

بله، هزینه های کارشناسی نیز از جمله هزینه های دادرسی محسوب می شوند و در صورت پذیرش اعسار، متقاضی از پرداخت آن ها معاف خواهد شد. ماده 295 قانون آیین دادرسی مدنی نیز به این موضوع اشاره دارد. معافیت از پرداخت دستمزد کارشناس برای افراد معسر، نقش مهمی در تسهیل روند دادرسی و دسترسی آن ها به عدالت ایفا می کند.

نتیجه گیری

اعسار از هزینه دادرسی، نهادی حیاتی در نظام حقوقی ایران است که به عنوان دریچه ای برای دسترسی افراد با محدودیت های مالی به عدالت عمل می کند. این سازوکار قانونی، تضمین کننده این اصل است که تنگنای مالی نباید مانعی برای احقاق حق و پیگیری دعاوی در مراجع قضایی شود. از تعریف اولیه و انواع آن گرفته تا شرایط متقاضیان، مدارک لازم، مراحل گام به گام و نکات کاربردی، همه و همه به دنبال شفاف سازی این مفهوم برای شهروندان هستند. اهمیت اعسار از هزینه دادرسی در این است که به افراد کمک می کند تا با آگاهی از حقوق خود، در برابر موانع مالی بایستند و راهی برای پیگیری دعوای خود بیابند.

با مطالعه دقیق این راهنما و درک جزئیات آن، افراد می توانند با آمادگی کامل تری نسبت به ثبت دادخواست اعسار اقدام کنند. همواره توصیه می شود برای اطمینان از صحت روند قانونی و افزایش شانس موفقیت، از مشاوره تخصصی وکلا و کارشناسان حقوقی بهره مند شوید. این اقدام نه تنها روند را تسهیل می کند، بلکه از بروز اشتباهاتی که ممکن است به رد درخواست اعسار منجر شود، جلوگیری خواهد کرد. برای دریافت مشاوره تخصصی در زمینه اعسار از هزینه دادرسی و اطمینان از صحت روند قانونی، با متخصصین حقوقی مشورت نمایید.